İdeal Tip Nedir? İdeal Tipler Nelerdir?

İdeal tip, Weber’in çağdaş sosyolojiye kazandırdığı önemli kavramsal araçlardan biridir. Bir karşılaştırma standarttı olarak ideal tip, yerleşik değer yargılarından arınmış, toplumsal olgunun tüm özelliklerini spesifik bir biçimde kapsayan, somut gerçeklikten uzak, toplumsal olgunun belirlenmesinde soyut zihinsel bir kurgu olarak karşımıza çıkmaktadır. İdeal tipler, var olan bu soyut ve kavramsal özellikleri ile süregelen toplumsal yaşamdaki somut olguları karşılaştırarak benzer ve farklı yönlerinin nedenlerini incelemektedir.

Bir kavram olarak ideal tip ‘anlama’ düşüncesi ile direkt bağlantı içindedir. İdeal tipler sayesinde birçok toplumsal olguyu anlamlandırmak ve analiz edebilmek mümkündür. İdeal tipler, fonksiyonellikleri sayesinde birçok değişkenlik içinde var olan dinamik olguları tasvir edebilmektedir. Değişen ve dönüşen olguların içerisinde durağan bir ideal tipten bahsedilemez. İdeal tip de değişim ile birlikte gelişmeye ve tekrarlanmaya açık tipolojiler olarak kendini göstermektedir.

Weber’in de ifade ettiği gibi ideal tipler, ‘saf zihinsel inşalardır’ (Weber, 2012: 131). Bu sebeple, ideal tiplerin yeniden geliştirilebilir ve sosyal olgunun olağan hareketliliğine uyum sağlayabilecek bir yapı sergiledikleri söylenebilir.

İdeal Tipler Nelerdir?

İdeal tiplerin kendi içinde farklı çeşitleri bulunmakla, Weber’in çalışmalarından yola çıkarak üç ayrı kategori altında gruplandırmak mümkündür. Bunlar;

1. Tarihsel İdeal Tipler,
2. Soyut İdeal Tipler,
3.  Eylem Tipleridir.

Tarihsel ideal tipler, sadece belirli tarihsel olaylar ve süreçler için geliştirilen kavramlar olup, süregelen olaylar hep yenilendiği için düzenlenmesi gereken bireysellikler olarak karşımıza çıkarlar (Özlem, 2001: 182-183). Bu ideal tipler, protestan ahlak veya modern kapitalizm gibi genel ve benzersiz tarihi gerçekleri anlamak adına geliştirilmiş tiplerdir.

Soyut ideal tipler, feodalizm ya da bürokrasi gibi tarihin farklı kültürlerinde ve görece ayrı tarihi dönemler içerisinde ortaya çıkan ideal tiplerdir.

Eylem tipleri ise, özel bir niteliğin davranışlarının yeniden kurulması ile oluşan tiplerdir (Hira, 2000a: 52). Weber bu anlamda dört tip toplumsal eylem belirlemiştir (Aron, 1986:501).

1. Amaca yönelik akılcı davranış,
2. Değere yönelik akılcı davranış,
3. Duygusal ya da heyecana bağlı akılcı davranış,
4. Geleneksel davranış.

İdeal Tip Kavramı Kime Ait?

İdeal tip kavramı Max Weber’e aittir. Sosyolog olan Max Weber, tipolojik bir terim olarak ideal tip kavramını ilk defa kullanan kişidir.

Max Weber İdeal Tip Örnekleri

Weber’in ideal tipe ilişkin birçok örneğine rastlamak mümkündür. Örneğin ünlü eserinde yer alan ‘Kapitalizm’ ve ‘Protestan Ahlak’ kavramları tarihsel anlamda ideal tip örneği olarak karşımıza çıkmaktadır. Weber, burada bu iki kavramı birbiri ile ilişkilendirmiş ve Protestanlığın inanç ve ahlak eksenindeki ilkelerinin kapitalist ekonomiyi doğurarak, nüfus olarak yoğun olan Protestan ülkelerde kapitalist ekonominin yükselen bir ivme kazandığı sonucunu ortaya koymuştur.

Yine bir başka ideal tip örneği olan ‘Bürokrasi’ kavramı ile hukuki olan rasyonel otorite esas almıştır. Birçok ideal tip kullanan Weber bu ideal tip kurguları üzerinden kavramsal olarak tarihsel durumu tekrar inşa etmiştir.

Memur, Vatandaş, Din Görevlisi vb. gibi Weber tarafından form edilmiş ideal tipler bulunmaktadır. Bu kavram ve olgularda Weber’in ideal tip analizi ile ayrılan gerçeğin, Weber’in tanımlamasındaki ideal tip karakteristiğinin gerçek olmaması ancak gerçek ile ilişkili olmasıdır. Analitik bir yapı bağlamında düzenlenmiş ve böylelikle birleştirilerek soyut bir zihinsel yapı kazanmış tiplerdir. Bu kavramlar herkes tarafından bilinen ve tanımlanan olgular olsa da Weber’in ideal tip formu ile başka bir anlama ideale bürünmektedir.

Kaynakça:

• ARON, Raymond. (1986), Sosyolojik Düşüncenin Evreleri (Çeviri: K. Amekdar), Ankara: İş Bankası Yayınları.
• HİRA, İsmail. (2000a). “Max Weber‟in Yöntem Anlayışı”, Bilgi Dergisi, (2), ss.45-58.
• ÖZLEM, Doğan. (2001). Max Weber’de Bilim ve Sosyoloji, 3. Baskı, İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• WEBER, Max. (2012). Sosyal Bilimlerin Metodolojisi, İstanbul: Küre Yayınları.