Mantık doğrusu, deney veya gözlem yapmadan sadece akıl ve mantık yoluyla ulaşılan bilgidir. Mantık doğrusundaki bilgiler, aklın gücüyle doğruluğa ulaşır. Çelişiği düşünülemez. Eğer yargılar çelişen yargılarsa mantıksal bir doğru olduğunu söz konusu edemeyiz.
Mantık doğrusu belirli bir argümanın mantıksal olarak tutarlı, zorunlu, geçerli olması anlamına gelmektedir. Örneğin; “Bir bitkiyi hiç sulamasam bile o çiçek canlı ve sağlıklı kalır.” önermesi mantık dışı olan tutarsız bir önermedir. Ancak “Bir bitkiyi yeterince sulayıp gübreleyerek ona iyi bakarsam çok daha sağlıklı olur.” önermesi mantıksal açıdan incelendiği zaman daha tutarlı olan bir yargı olur.
Mantık doğrusunda yöntem olarak önermelerle hareket edilmektedir ve yeni bir yargıya ulaşılarak akıl yürütme eylemi meydana gelmiş olur. Oluşan yeni yargıya ‘çıkarım’ adını verirler. Bu basamaklar arasında bir tutarlılık, akla uygunluk varsa bu mantık doğruluğunu ifade eder. Önermeler ve sonuç arasında biçimsel olarak zorunlu bir tutarlılık olması gerekir. Mantıksal olarak doğru sonuçları elde etmek için akıl yürütme ilkelerine uymamız gerekmektedir.
Örneğin;
- Önerme: “Tüm balıklar yüzer.”D
- Önerme: “Hamsi bir balıktır.” D
- Çıkarım: “ O halde hamsiler yüzer. ” D
Tüm balıkların yüzüp yüzmediğini deneylerle gözlemleyemeyiz ancak iki yargınında doğruluğuna mantık yoluyla ulaşabiliriz. Yargılar herhangi bir farklı yargıyla da çelişmiyorsa onu mantık doğrusu olarak kabul edebiliriz.
- Önerme: “Bütün insanlar uyur.” D
- Önerme: “ Elif bir insandır.” D
- Çıkarım: “ Elif uyur.” D
Bu örnekteki akıl yürütme doğrudur. İlk iki önerme sonucu hem doğru hem zorunlu hem de tutarlı kılmıştır.
- Önerme: “Yağmurlu havalarda yerler ıslanır.” D
- Önerme: “Bugün hava yağmurlu.” D
- Çıkarım: “O zaman bugün yerler ıslanacak.” D
Akıl yürütme eylemi, tıpkı bu örnekte olduğu gibi bir basamaktan diğerine geçerken doğru ve tutarlı bir akış izlemek zorundadır.
- Önerme: “Fast food tüketimi fazla kilo yapmaktadır.” D
- Önerme:” Ben asla fast food tüketmem.” D
- Çıkarım: “O halde ben fazla kilolara sahip değilim.” D
Bu örnekte mantık dışı bir yol izlendiği görünmektedir. Çünkü benim tek başına fast food tüketmiyo oluşum fazla kilolara sahip olup olmadığımı direkt olarak etkilemez. Çevre, genetik, dengeli ve yeterli beslenmeme, egzersiz yapmamak gibi çok fazla etkin elemanları olabilir. Ancak mantık doğrusu içerikten ziyade biçimi önplanda tuttuğu ve bu argümanda sonucu ispat etme amacı güdüldüğü için mantık doğrusu olarak kabul edebiliriz. Önermeler çıkarımı zorunlu ve tutarlı olarak doğrulamaktadır.
- Önerme: “Çok çalışırsa sınavı başarılı geçer.”D
- Önerme: “ O hiç çalışmıyor.”D
- Çıkarım:” O halde sınavı başarılı geçer.”Y
Bu örnekte ortaya çıkan sonuç, diğer öncüllerle çeliştiği için sonuç geçersiz sayılmaktadır. Bilgi mantık doğrusu olarak kabul edilmez çünkü akıl yürütme ilkelerine uymamaktadır. Mantıksal doğrulara düşünme ilkeleriyle akıl yürütmelerle ulaşırız. Mantık doğrularına düşünme ilkelerine uyan doğru da diyebiliriz.
Başlıklar
Akıl / Mantık İlkeleri Nelerdir?
Özdeşlik ilkesi: Doğru düşünme için aklın uyması gereken baş ilkedir. Bu ilkeye göre nesne geride kalan hiçbir nesneyle özdeş değildir. Nesne ne ise odur. Nesneye verilen anlam neyse bütün akıl yürütme eylemi boyunca hep aynı anlamı taşır. “Kitap kitaptır.” gibi.
Çelişmezlik ilkesi: Bir şey hem kendisi hem de kendisi olmayan olmamalıdır. Eğer özdeş olduğunu düşünürsek çelişik bir durum söz konusu olur. İnsan zihni iki çelişik öneriden birisini kabul ederse ikincisini reddetmek zorundadır. Bir şey hem kendisi hem de diğeri olamaz. A, A olmayan değildir. “Bütün kanatlı hayvanlar uçar.” dedikten sonra “Tavuklar uçamaz.” diyemeyiz.
Üçüncünün imkansızlığı ilkesi: Mantık gereğince düşündüğümüz her şey ya A’dır ya da A olmayandır. A ve A olmayan arasında üçüncü bir durum söz konusu dahi değildir. Yani söz konusu edilen önerme ya doğrudur ya yanlıştır. Örneğin “ Bakır bir maddedir.” önermesi ya doğru ya da yanlış olmalı, üçüncü bir duruma sahip olması söz konusu dahi olmaz.
Akıl Yürütme Yöntemleri Nelerdir?
En çok bilinen akıl yürütme çeşitleri şunlardır:
Tümdengelim ( Dedüktif/ Dedüksiyon), Genel olandan özele ait olan yargıları çıkarma biçimidir. Yeni bilgi oluşturmaz sadece tikel hakkında varolan bilgiye ulaşır. Elde olan bilgiyi çözümler. Genel olandan yola çıktığı için Tümdengelim olarak adlandırılır. Temel alınan genel yasa ne kadar sağlamsa o kadar geçerli ve doğru bilgiye ulaştırır. Amacı öncüllerdeki gizlenmiş, örtülü anlamları günyüzüne çıkarmaktır.
Tümevarım ( İndüktif/ Endüksiyon), Özel olanın incelenerek genele yayıldığı bir çeşit sınıflamaya benzetebiliriz. Özelden yola çıkıp genel, ortak bir yasaya ilerler. Olguların, tikellerin gözlemlenerek yeni tümelleri oluşturması süreci de denebilir. Birkaç karga gören bir insanın diğer bütün kargaların da siyah olduğu sonucuna varması gibi.
Analoji (Benzetiş), Aynı ortak özelliğe sahip olan nesne veya öznenin, daha farklı özelliklerde de benzer olabileceğini savunan yöntemdir. Benzer özelliklerle sonuca ulaşılır.Ne kadar çok ortak özellik varsa sonucun doğru olma olasılığı o kadar artmaktadır. A nesnesiyle B nesnesi arasındaki ortaklıklardan yola çıkılıp, daha başka ortak özellikleri de olabileceği düşüncesini desteklemektedir.
Keşfedin: Metafizik
Bilgi Doğrusu Nedir?
En bilinen tanımıyla yargının nesnesine olan uygunluğudur. Eğer yargı sözü edilen nesnesine uyuyorsa doğrudur uymuyorsa yanlıştır. Nesne ile söz konusu olan yargı arasında bir örtüşme ilişkisi olmak zorundadır.
Bilgi doğrusuna aklın yanında deney ve gözlemle veya daha farklı birçok yollada ulaşılabilir.Yani bilginin kaynağı ölçülüp doğrulanabilmelidir. Geçerli olmalıdır.
Örneğin “Gökyüzü mavidir” derken gökyüzünün mavi olduğunu görebilir ve bilir, doğruluğunu kanıtlayabiliriz. Bu nedenle bu yargı bir bilgi doğrusudur. “Buz soğuktur.” önermesi de bilgi doğruluğu açısından geçerli bir önermedir. Bu yönden bilgi doğruluğu içerikle ilgilidir de diyebiliriz. Ancak “ İnsanlar acımasızdır.” şeklindeki bir önerme doğruluğu deneyle veya daha farklı bir yolla gözlemlenemeyeceği için tutarlı olamaz ve bilgi doğrusu olarak kabul edemeyiz.
“Su 100 derecede, bitkisel yağlar ise 177-204 dereceleri arasında kaynamaya başlar.” cümlesi de bilgi doğrusuna bir örnektir. Suyun veya yağların hangi derecelerde hangi tepkiyi verdiği çok rahat şekilde gözlemlenebilir. Ayrıca bu konularda yazılmış onlarca makaleler, kitaplar bulunuyor olması da kaynağın doğrulanabilir olmasını kolaylaştırır.
Örneğin “ Demir serttir.” veya “insan iki gözlüdür.” derkende bilgi doğrusu söz konusudur. İkisinide bilimsel yollarla kanıtlayabiliriz. Ancak “Güneş mordur.” öncülünü bilgi doğrusuna örnek gösteremeyiz. Çünkü güneşin mor olduğu hakkında geçerli ne bir görüş vardır ne de bir fikir.
- “Karın rengi beyazdır.” D
- “Bütün metaller erir.”D
- “Ağaçlar yeşil renktedir.”D
- “Köpekler miyavlar.” Y
- “Türkiye’de 81 il vardır.”D
- “Cumhuriyet 29 Ekim’de ilan edilmiştir.” D
- Önerme: “Bütün insanlar tembeldir.”
- Önerme: “Berk bir insandır.”
- Çıkarım: “Berk tembeldir.”
Bu örneği bilgi doğrusuna örnek gösteremeyiz çünkü her insanın tembel olduğunu kanıtlayamayız. Ancak.:
- “Bütün insanlar ölümlüdür.”
- “Berk bir insandır.”
- ”O halde Berk ölümlüdür.”
Şeklindeki bir ifade için bilgi doğrusu olduğu söz konusu edilebilirdi. Her insanın ölümlü olduğu bilinen bir gerçektir.
Keşfedin: Doğru Bilginin Ölçütleri
Bilgi Doğrusu Ve Mantık Doğrusu Arasındaki Farklar Nelerdir?
Bilgi doğrusu ve mantık doğrusu arasındaki başlıca farklar şunlardır:
- Mantık, düşüncenin doğru mu yanlış mı olduğunu değerlendirirken bilgi doğrusu bilginin kaynağı, doğası gibi konularla da ilgilenir.
- Bilgi doğrusunda bilginin kaynağı denetlenmek ve kesinliği ispat edilmek zorundadır. Mantık doğrusunda ise yalnızca akla ve mantığa uygunluk, tutarlılık olması söz konusudur.
- Mantık doğrusunda deney ve gözlem yapılmaz, bilgi doğrusu ise varolan düşüncenin doğruluğunu kesin olarak kanıtlamak zorundadır ve bunu bilimsel yollar ve deneylerle yapar.
- Bilgi doğrusu gerçek olan reel varlıkları ilgilendirir. Yani ilgilendiği varlıklar duyularla algılanabilen, laboratuvar ortamında incelenebilen doğa bilimleri konusuna giren varlıklardır. Mantık doğrusu ise ideal varlıkları ilgilendirir. İlgilendiği varlıklar yalnızca düşüncede bulunan soyut konulardır.
- Bilgi doğrusunu, güvenilir olan doğru olan kaynaklardan elde ederiz. Mantık doğrusu ise yalnızca akılcı, tutarlı olan bir düşünce eylemidir.
- Mantık doğrusu argümanın biçimiyle ilgilenirken, bilgi doğrusu içeriğine odaklanmaktadır.
Bir Yargının Nesnesiyle Olan Uygunluk Durumuna Ne Denir?
Bir yargının nesnesiyle olan uygunluk durumuna ”Bilgi doğrusu” adı verilmektedir. Bu terime göre gerçeklikte bulunan her şey ona atfedilen yargıyla örtüşmelidir. Onunla bilimsel olarak açıklanabilecek tutarlı bir bağ kurmalıdır. Eğer yargı ve nesne birbirine uygunsa bilgide doğrudur, değillerse yanlıştır.
Kaynakça
- AKINCI,ÜNDER,S. H. A. (2019). Klasik Mantık. Kitap Hazırlama Grubu.
- CORCORAN, J., “Argümantasyonlar ve Mantık”. Çev., Mehmet Dallı. Mantık Araştırmaları Dergisi 4 (2022 ): 59-89
- Eroğlu, G. (2012). Akıl Yürütme Formlarının Mantık Ve Bilimlerde Yeri ve Değeri. Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 183–196.
- Mantık Doğrusu ve Bilgi Doğrusu Nedir? Farkları. (n.d.) Nkfu.
- Özdemir, A. (2018, Mayıs 14). Akıl ilkeleri nelerdir? Özdeşlik, çelişmezlik, yeter neden ve üçüncü halin imkânsızlığı. NKFU. 1
- ÖZTÜRK, F. (2014a). Bilgi Ve Doğruluk. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 1–14
- Taşdelen, İ. (2019). Sembolik Mantık. TC Anadolu Üniversitesi.
