Toplumsal Yapı Nedir? Özellikleri ve Sosyologların Görüşleri

Toplumsal yapı, çeşitli toplumların yapısını, toplumsal olayları, toplumsal gelişmeleri, toplumsal ilişkileri ortaya koymaya ve bu konularda yasalara ulaşmaya çalışan sosyolojinin en temel kavramlarından biridir(Gökçe, 1996: 2).

• Toplumsal yapı kavramını Fransa’nın değişen, sosyal yapısının, sosyolojik ve felsefi temellerini yazmak için Durkheim ortaya atmış, bu doğrultuda mekanik-organik olmak üzere iki farklı dayanışma belirleyerek iki sosyal yapı belirlemiştir. (Karp ve diğerleri 1991: 21-27).
• Bir toplumsal sistemin veya toplumun farklı ögeleri arasındaki düzenli ilişkileri açıklayan bir kavramdır. Bu ögeler ve ilişkiler o bütünün parçalarının dengeli ve uyumlu olmasını sağlar.
• Grup oluşturan insanların rol, statü, yetki ve sorumluluklarının yan yana ve/veya üst üsteliğinden meydana gelen bütünü ifade etmektedir (Arslantürk ve Amman, 2000: 249).
• Aynı zamanda bir toplumun farklı akrabalık, dinsel, iktisadi, siyasal ve diğer kurumlarının onun toplumsal yapısını meydana getirdiği, bu yapının bileşenlerinin de normlar, değerler ve toplumsal rollerden oluştuğu söylenebilmektedir (Marshall, 1999: 804).

Kavramın sosyoloji teorileri içerisinde ağırlıklı olarak iki temel yaklaşımla ele alındığı söylenebilir.

1. Yapısal işlevselci Kuram, bir olayın nedenlerini ve toplum için yapısal sonuçlarını ele alan görüştür.
2. Marksist ve Çatışma Kuramı ise, toplumsal sistemleri alt yapı (ekonomi, üretim, sınıf ilişkileri) ve üst yapı olarak iki farklı parçaya ayıran, alt yapının üstyapıyı belirleyici olduğuna dikkat çeken görüştür (Giddens, 2000: 598-602).

UYARI: Sosyal yapı nedir sorusu ile toplumsal yapı nedir sorularını yanıtlarken ikisinin ayrımının ne olduğunu ortaya koymak önemlidir.

*Toplumsal yapı kavramı, sadece Sanayi Devrimine bağlı kentleşme olgusunu açıklamak için kullanılmasına karşın;

*Sosyal yapı kavramı sadece Sanayi Devrimi’nin oluşturduğu kentsel yapıyı değil, aynı zamanda geçmişten günümüze oluşturulan birbirinden farklı sosyal birliktelik tarzlarını da içeren bir kavram olarak kullanılmaya başlanmıştır(Güzel, s.86).

*Her ne kadar sosyal yapıyı toplumsal yapıyla bağdaştırsak da sosyal yapı analizinde mikro bir araya gelişlerde davranışsal boyut önem taşırken;

*Toplumsal yapıda bilişsel boyutta yer alan kurumsal fonksiyonlar önem kazanır(Dikeçligil, s.5).

Bazı Sosyologların Toplumsal Yapı Hakkındaki Görüşleri

1) Herbert Spencer

Toplumu bir organizmaya benzetmiştir. Buna göre, canlıların anatomisinde yer alan işleyişe benzer bir işleyişle, toplum ve onun içinde birbiriyle bağlantılı olan unsurlar hareket halindedir. Karl Marx’a göre ise toplum ekonominin temel oluşturduğu ve üzerine siyasi ve hukuki yapının eklemlendiği oluşumdur. Ginsberg, sosyal yapıyı, toplumu oluşturan temel grupların ve kurumların oluşturduğu bir bütünlük şeklinde tanımlar (Oktik, 2006: 218-219).

2) Radcliffe-Brown,

Toplumsal yapıyı kişilerarası tüm ilişkiler olarak görmektedir. Kişilere özgü farklılıklardan ziyade genel ilişkileri analiz etmektedir. Brown’un toplumsal yapı tanımının kapsamının geniş olduğunu eleştiren Firth ise, sosyal eylemde geçici ve süreklilik gösteren unsurlar arasında bir ayırımın yapmanın ve yapı fikrini toplumun bütününden ayırmanın mümkün olmadığını savunmaktadır.

3) Gerth ve Mills

Toplumsal yapıyı “kurum” anahtar kavramı çerçevesinde değerlendirmektedir (Gökçe, 1996:2-3)

4) Yasa’ya

(Tüzün,1996:226) göre toplum bilimsel açıdan toplumsal yapı, bir topluluğun toplumsal düzeni, kuruluşu, işleyişi ve bir takım görevleri yerine getiren örgütlü bir düzen olarak 33 tanımlanabilir. Bu yapının işleyebilmesi için sağlam temellere dayanması gerekir.

5) Ozankaya,

(1975, s.96-)’ya göre, “Toplumsal yapı kavramı, toplumu oluşturan başlıca ögeleri, bunların toplum bütünü içindeki yerlerini ve aralarındaki ilişkileri ve böylece işleyişlerindeki düzenlikleri anlatmalıdır.”

Toplumsal Yapının Özellikleri

Toplumsal yapının özellikleri, madde madde açıklanmıştır.

• Toplumsal yapı, toplumun özelliklerini sergilemekte ve insan davranışını yönlendirmektedir. Toplumun en temel yapısal özelliklerine yapısal ilkeler denilmektedir. Zaman içinde en çok kullanılan özelliklere de kurumlar denilmektedir. Kurallar hem anlamın özüyle, hem de toplumsal davranış şekilleri öğretilmesi ile ilişkilidir (Giddens, 2005, s. 60- 61).
• Dinamik bir yapıya sahiptir. Sürekli olarak hareket halinde olduğundan dolayı kalıcı bir açıklama çerçevesi bulunmamaktadır.
• Çeşitli öğelerin rastgele bir araya geldiği bir yığın değil, kendisini oluşturan unsurların uyumlu, anlamlı ve örgütlü bütündür. Toplumsal yapıdaki öğelerden birindeki değişme ve gelişme, diğerini de etkiler.
• Bu ögelerin değişim hızlarının hepsi birbirinden farklı olarak ilerlemektedir. Din kurumundaki gerçekleşme hızı ile ekonomideki değişim aynı değildir. Çünkü din kurumundaki değişim daha yavaş gerçekleşmektedir.
• Toplumsal yapıyı oluşturan öğeler ne kadar güçlü, birbirleriyle olan bağları ne kadar sağlam ise, toplumsal yapı da o ölçüde sağlam ve güçlü olur.
• Her toplumun kendisine özgüdür ve toplumdan topluma değişir. Toplumsal ilişkiler bir düzen içerisinde biçimlenmiş ve sıralanmıştır. İlişkiler bütününün biçimlediği toplumsal yapı hiçbir zaman mutlak bir süreklilik göstermez. Ancak her toplumsal yapının kendi içinde bir yapısal dengesi ve göreli sürekliliği vardır.
• Toplumda organize olmuş tüm ilişkilerin bütünüdür ve toplumun çerçevesidir. Bize o toplum hakkında bilgi verir. Çünkü toplumsal yapı, o toplumun kültürü, fiziki yapısı, toplumsal ilişkileri ve kurumların birbirleri ile kurdukları ilişkinin bütününden oluşmaktadır.

Toplumsal Yapı Kaça Ayrılır?

Toplumsal yapı ikiye ayrılır.

• Birincisi kültürel (manevi) yapı,
• ikincisi ise fiziksel(maddi) yapıdır.

1.Kültürel (manevi) Yapı:

Toplumsal yapının kültürel yönü o toplumdaki insanlar arasındaki ilişkiler ağını anlatmaktadır. Sosyal örgütler (dernekler, mesleki ve ticari kuruluşlar…) sosyal zümreler (cemaat, cemiyet, tabaka, sınıf…), sosyal kurumlar (hukuk, eğitim, ekonomi, siyaset, ahlak…) bireyler arası ilişkiler sonucu ortaya çıkan toplumsal normlar, değerler, inançlar, yaptırımlar, statüler, roller …

2.Fiziksel(maddi) Yapı:

Toplumsal yapının fiziksel yönü o toplumun yerleşim tarzı, mimari yapısı ve çevresini anlatır. Yani toplumun dış görünüşünü incelemektedir. Nüfusun yerleşim şekli, dağılımı ve yapılanma şekli…

Toplumsal Yapının Unsurları Nelerdir?

şekli, dağılımı ve yapılanma şekli…

Toplumsal Yapının Unsurları Nelerdir?

Toplum, yalnızca insanlardan oluşmamaktadır. Toplum içerisinde bulunan tüm insanların birbirleri ile ilişkileri ve bunlara bağlı oluşan organizasyonları ve çeşitli kurumları da içerisine almaktadır. Toplumda değişimler gerçekleştikçe kurumlar ve organizasyonlarda değişim ve dönüşüm gerçekleşmektedir. Yani dinamik bir yapıya sahiptirler. Şimdi ise toplumda yer alan unsurların tanımlarına yer verilecektir.

• Statü ve Roller: Statü, daha önceki tecrübelerin toplamı ile birlikte gelecek olan birey için tanımlanmış bir konumdur(aşçı, mühendis, kuaför, doktor, polis, temizlik personeli). Belirli bir yükseklik tanımlamasından ziyade bireylerin toplumda işgal ettikleri herhangi bir konum olarak tanımlama yapmaktayız. Statüler Atfedilmiş Statü ve Kazanılmış Statü olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Atfedilmiş statü; doğumla kazanılan, irade dışı sosyal konumumuzu ifade ederken, kazanılmış statü ise gönüllü kendi irademizle sonradan kazanmış olduğumuz statülerdir. Statüler, beraberinde bazı hakları, istenen veya beklenen görev ve sorumlulukları da beraberinde getirir. Bu beklentiler ise roller olarak açıklanmaktadır.
• Gruplar: Bireylerin statü ve rollerine göre ait oldukları ve incelenmesini kolaylaştıran belirgin grupları bulunmaktadır. Bu gruplar, belirli amaçlar için biraraya gelmiş bireylerin birlikte olmasından daha çok anlam içermektedir. Grubun yapısı, o gruptaki bireyler arasındaki ilişkileri de belirlemektedir. Gruplar iç ve dış olarak ikiye ayrılmaktadır. İç gruplar; içinde bulunduğumuz,ait olunan ve sadakat duygusuyla bağlı olunanı ifade ederken, dış gruplar ise üyesi olmadığımız, nefret bile besleyebileceğimiz bizim dışımızda olanı ifade etmektedir.
• Organizasyonlar (Örgütler): Daha öncesinde belirli olan amaçlara uygun olarak belirlenmiş statü birlikteliklerinden ve gruplardan oluşan, daha üst düzey karmaşık bir yapısı olan sosyal birimlere organizasyon Ogranizasyonlarda her bireye kendi yetenek ve özelliklere uyun görevler verilir. Organizasyonlar ise kalıcı ve geçici olarak ikiye ayrılmaktadır.
• Sosyal Kurumlar: Devamlılık arz eden sosyal statüler, roller, gruplar ve organizasyonlar birarada, toplumun temel ihtiyaçlarına yönelik görevleri yerine getiren bazı kurumları oluşturur. Bunlara ise sosyal kurum adı verilmektedir. Günliük hayatın düzenlenmesi için belli ve sistemli bir düzenleme açığını tamamlayan sosyal kurumlar şunlardır; aile, eğitim, hukuk ve politika, ekonomi ve din kurumları modern toplumu oluşturan sosyal kurumlardır.

Not:  Toplumsal yapının toplumda belirgin olarak var olan birkaç ögeden oluştuğunu ve neler olduğunu yukarıda açıkladık. Bu ögeler birbirinden bağımsız olmamakla birlikte ilişki içerisinde olduğunu düşünerek bir bütün olarak bakmak toplumsal yapıyı daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır.

Toplumsal yapının unsurları nelerdir sorusunun yanıtı aşağıda belirtilmiştir.

♦Aile                                                 

♦Kültür                                                   

♦Din                                                     

♦Siyaset

♦Toplumsal Sınıflar ve Gruplar   

♦Statü ve Roller        

♦Nüfus                                               

♦Eğitim

♦Ekonomi                                         

♦Hukuk

Not: Toplumsal yapının unsurları, birbirinden farklı kültürden kişiler ve gruplar üzerinde farklılık gösterebilmektedir. Örneğin, kişinin yaşadığı aile, almış olduğu eğitim, o ailenin ekonomik ve kültürel yapısından bağımsız bir şekilde oluşmamaktadır. Bulunduğun aile ve o ailenin kültür yapısı içerisinde belirlenmiş olan statü ve rollere bürünerek hayatımızı devam ettirmekteyiz.

Toplumsal Yapı Konusuna Dair Notlar:

Bu unsurlar uyumlu bir bütünlük halindedir.

Bunların herhangi birindeki bir değişme, diğer unsurları da etkilemektedir.

Bireyin toplumsallaşma sürecine de yoğun etkide bulunur.

Değişim hızları birbirinden farklıdır.

Örnek: DİN    ⇒   Değişim yavaştır.

EKONOMİ     ⇒   Değişim hızlıdır.

Toplumsal Yapı Kitap Önerileri

Sosyolojide Temel Kavramlar  – Anthony Giddens, Philip W. Sutton

Sosyolojiye Giriş   –   David M. Newman

Sosyoloji  8. Edisyon   –  Anthony Giddens

Not: Önermiş olduğum kitaplar sayesinde hem sosyolojinin temeli, hem de kavramları hakkında daha ayrıntılı bilgilere ulaşabileceksiniz. Toplumsal Yapı kavramını anlamak, tüm sosyolojiyi anlamak açısından temel bir önem taşımaktadır.

KAYNAKÇA

• Resuloğlu, G, K.(2019). Toplumsal rol kuramı bağlamında x ve y kuşağı gelinlerinin rol değişimleri.(Yüksek lisans tezi). ProQuest Dissertations Publishing, (28242198).
• Bahar H.İ .(2009). Sosyoloji Serisi; 2. 28 Şubat 2021 tarihinde,
• https://books.google.com.tr/books?id=kTydjEoxmgoC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q&f=false adresinden erişildi.
• Karaağaç, Ş (2020).Kemal Tahir’in köy romanlarında toplumsal yapı analizi.(Yüksek lisans tezi). Yök Ulusal Tez Merkezi. (638174).
• Altay, S (2019). İbn Haldun’un ‘İlm-i Umran’, ile klasik sosyoloji kuramlarının karşılaştırılmalı analizi: metodoloji, toplumsal yapı, toplumsal değişme, toplumsal değerler.(Yüksek lisans tezi). YBU Açıkerişim.
• Türk , E . (2016). Hızlı kentleşme sürecinin toplumsal yapıya etkileri: Batman örneği. (Doktora tezi). Yök Ulusal Tez Merkezi.( 445920).
• Çil, A (2013). İsrail’de toplumsal yapı: evlilik ve aile.( Yüksek lisans tezi) . Avesis Marmara.(022946)
• Kahraman, B (2014). Diyarbakır’ın toplumsal yapısı ve Diyarbakır halkının toplumsal kurumlara bakışı.( Doktora tezi). Yök Ulusal Tez Merkezi.(380170).
• HAZIR, M. (2010). Toplumsal çözülme üzerine bir deneme. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (27).
• Güzel, S. (2006). ” Sosyal Yapı” ve” Toplumsal Yapı” Bileşkesinde Sosyo-Kültürel Yapı Kavramı. Sosyoloji Konferansları, (34), 83-96.
• CANATAN, K. (2011). Sosvolojik Kuramda İnsan ve İnsan-Toplum İlişkileri. Eskiyeni, (20), 7-18.
• Karakaş, M., Konuk, O., & Çağan, K. (2007). BOLVADİN’DE TOPLUMSAL YAPI VE DEĞİŞİM.
• Newman, D. M. (2013). Sosyoloji. Günlük Yaşamın Mimarisini Keşfetmek, Çev. Ali Arslan, Nobel Yayınları, Ankara.
• Maharramova, J (2019). Azerbaycan’da televizyon yayıncılığın daki gelişiminin sosyal ve kültürel yapıya etkisi. (Yüksek lisans tezi). ) ProQuest Dissertations Publishing. (28241882)
• Mustafa, K. A. L. E., & İmray, N. U. R. (2016). KARL MARX VE MARKSİST TEORİ AÇISINDAN EĞİTİM VE TOPLUMSAL CİNSİYET. Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 40-55.