Eleştirel Söylem Analizi Nedir? Van Dijk Eleştirel Söylem Analizi Modeli

Eleştirel söylem analizi, dilin nasıl kullanıldığını çeşitli bağlamlar ve kaynaklar üzerinden inceleyen bir yöntem ve analiz modelidir. Esasında, bu sınırları çizilmiş bir model olarak algılanmamalı, söylemlerin ardındaki ideolojik yapıları ortaya çıkarmayı amaçlayan bir süreç şeklinde anlaşılmalıdır. İdeolojiler, dil ile kurulur ve konuşma yolu ile yani söylemler aracılığı ile meşrulaştırılır. Bu teknik, görünenin ardındaki ideolojik ayrımların ne olduğunu ortaya çıkarmaya ve hatta görünen ardındaki sınıfsal, etnik, kültürel, toplumsal cinsiyet vb. eşitsizlikleri keşfetmeyi amaçlamaktadır. Bu tekniğin kullanım alanları disiplinler arası işlerlik göstermekte ve kullanılan bağlama göre işlevsel olabilmektedir. Dilin ve konuşmanın tesir ettiği mecralarda görünenin ardında yatan hegemonya tespit edilir.

Van Dijk Eleştirel Söylem Analizi

Van Dijk eleştirel söylem analizi, sosyal yaşamı inşa eden söylemlerin ardında esasında hangi gerçeğin olduğu ve inşa ettiği toplumu ne derece etkilediğini gerek metin, dil ve pratikler aracılığı ile keşfetmeyi amaçlayan bir tekniktir. Çoğunlukla düşünürün önerdiği model haber yapılarının incelenmesine olanak sağlasa da kendisi araştırmacılara bu tekniği kullanırken bazı özgürlük olanakları sağlamıştır. Medya metinlerinin de analiz edilebileceği şekilde düşünürün önerdiği modelde değişimler yapılabilmektedir. En genel anlamıyla, sosyal yapıdaki güç ilişkileri, kültürel hegemonya ve değerler, ideolojiler eşliğinde meşrulaştırılan kimliklerin dilsel olarak nasıl kurulduğu bu kapsamda incelenen meselelerdir. Düşünür, inceleme alanı içerisinde makro ve mikro yapılar olmak üzere bu tekniği uygulamaktadır.

Van Dijk Eleştirel Söylem Analizi Nasıl Yapılır?

Van Dijk eleştirel söylem analizi, incelenen belge, arşiv, dosya, ses, görüntü, film, video, belgesel, metin, edebi eser, haber yapıları vs. akla gelebilecek birçok içeriğin makro ve mikro yapılara bölünerek dilbilimsel çözümlenmesi ile yapılır. Esasında bu çözümleme modeli, linguistiği (dilbilim) ve semiyotiği (anlambilim) incelediği bağlam üzerinde keşfetmeyi ve bunların nasıl kullanıldığını hatta hangi amaçla kullanıldığını ortaya koymayı esas alır. Araştırmacı ilk bakışta keşfedemediği gerçeği dilin konuşma aracılığı ile dolaşıma sokulduğu bir bağlamda fiil çekimlerine, kelime seçimlerine, ardalan bilgisine göre sınıflandırarak esas olan yapısal gerçekliği keşfetmeye başlar. Detaylandırmak gerekirse basitçe şöyle anlatılabilir;

1. Araştırma konusu seçin. (Hangi amaçla yola çıkıyorsunuz?)
2. Çözümleyeceğiniz söylemler hangi aygıt üzerinden dolaşıma sokuluyor? Bunu belirleyin.
3. İncelediğiniz metin, video, ses vb. içerikte geçen söylemlerin her kelimesini metne dökün.
4. Kuram/Yaklaşım var mı? Yoksa spesifik bir alan üzerinde mi çalışacaksınız? Önemli.
5. Van Dijk eleştirel söylem analizi makro ve mikro yapılara göre çözümleme modeli uygulama.

1.Araştırma konusu seçin (Hangi amaçla yola çıkıyorsunuz?)

Eleştirel söylem analizi uygulayarak keşfedeceğiniz gerçekliği video, ses veya görsel bir içerik üzerinden mi ortaya koymayı amaçlıyorsunuz bunu belirlemek gerekir. Bu teknik, araştırmacılara tamamen tarafsız bir bakış açısı sunmama, taraflı olma yönünde eleştirilir. İdeolojileri keşfetmek için yola çıkmış birisi, bulmak istediği bir gerçeklik olduğu fikrini zihninde konumlandırabilir ancak yine de söylemlerin ardındaki hegemonik konumu ortaya çıkarmanın ne şekilde bir taraflılık içerdiği tartışılır.

2.Çözümleyeceğiniz söylemler hangi aygıt üzerinden dolaşıma sokuluyor? Bunu belirleyin.

Analiz edeceğiniz söylemleri nerede aradığınız önemli bir konudur. Belgesel, sinema filmi, dizi, TV reklamları veyahut edebi bir roman mı inceliyorsunuz buna karar vermeniz gerekmektedir. Kısacası bir konu seçerek konunun bulunduğu ortam üzerinden söylemleri analiz edebilirsiniz. Makro ve mikro incelemenizi Van Dijk’in modelini değiştirerek inceleme ortamınıza uygun hale getirebilirsiniz.

3.İncelediğiniz metin, video, ses vb. içerikte geçen söylemlerin her kelimesini metne dökün.

Eleştirel söylem analizi yaparken, ince eleyip sık dokumanın araştırmacılar için önemli olduğu söylenebilir. Tüm söylemleri başlangıçta kelimesi kelimesine metne dökmeniz gerekir. Bir yaklaşım üzerinden konuyu ele alıyorsanız kuramsal bakışınıza uygun olan söylemleri gruplandırarak ilerleyebilirsiniz.

İlginizi Çekebilir: Film Analizi Nasıl Yapılır?

4.Kuram/Yaklaşım var mı? Yoksa spesifik bir alan üzerinde mi çalışacaksınız? Önemli.

Analiz yapmadan önce hangi bağlamı ortaya çıkarmak istediğinizi belirlemeniz önemlidir. Örnek vermek gerekirse, TV reklamlarında kadınlık ve erkekliğin nasıl sunulduğunu söylemler aracılığı ile ortaya koymak için feminist bir bakış/kuram kullanabilirsiniz. Neoliberal politikalar üzerine çalışıyorsanız reklam panolarında gıda firmalarının pazarlama için kullandığı söylemlere odaklanıp görünenin ardındaki gerçeğe erişebilirsiniz. Eğer çok spesifik ve hiç çalışılmamış bir alan çalışacaksanız da elde ettiğiniz verilerin ortaya çıkardığı gerçeklik üzerine farklı yaklaşımlar geliştirerek yorumlayıcı bir perspektif sunabilirsiniz. Spesifik alanlarda çalışmak istiyor ve konuyu somutlaştırmak istiyorsanız benimle iletişime geçebilirsiniz.

5.Van Dijk eleştirel söylem analizi makro ve mikro yapılara göre çözümleme modeli uygulama.

Van dijk, metinleri makro ve mikro yapılara bölerek iki boyutlu olarak ele alır. Örnekler üzerinden anlatarak konuyu somutlaştırmak gerekirse, videolardaki söylemleri ortaya koymak için önce videonun tematik yapısını incelemeniz gerekir. Youtube üzerinden bir video incelemek için önce başlık, etiketler, video tanımı vb. özellikler ele alınıp videonun genel anlatım ve görüngüsüne uygun olup olmadığı ve enformasyon bilgisi verip vermediği tartışılmalıdır. Makro yapı içerisinde şematik yapıda durum ve anlatı bilgisine bakılmaktadır. Mikro yapıda, kelime seçimleri, cümlelerin aktif-pasif olması veya karmaşık olması kapsamında fiil çekimleri, ardalan, bağlam bilgisi ve retoriğe bakılır. Burada genel hatlarıyla ele alındığı için ilk defa bu tekniği uygulayacak kişiler için anlaması zor olabilir. Bunun için düşünürün analiz modelini anlattığı kaynakçada belirtilmiş olan eserleri okumanız, yardım istediğinizde de içerik üreticisi ile iletişime geçmeniz önerilir.

Van Dijk Modeline Göre Eleştirel Söylem Analizi Örneği

Van Dijk modeline göre eleştirel söylem analizi örneği dendiğinde, oldukça geniş kapsamlı ve araştırmacının hayal dünyasına kalmış konuların çözümlenebildiği söylenebilir. Göç ve göçmenlik, toplumsal cinsiyet, sınıf eşitsizlikleri, serbest piyasanın çelişkileri, özne ve öznellik inşaları gibi çeşitli temalar üzerinden konu seçiminde ilerleyebilirsiniz. Edebi eserlerde sunulan zengin-fakir ayrımının ardındaki eşitsizlik söyleminin kimin lehine olduğu veya transseksüel bireylere yönelik nefret söylemlerinin sosyal medya araçlarında nasıl sunulduğuna bakabilirsiniz. Etnik ayrımcılık veya inanç nedeniyle çeşitli söylemler üzerinden gazete haberlerinde dolaşıma sokulan kimliklere yönelik nasıl bir toplumsal kabul olduğunu ortaya koyabilirsiniz. Örnekler araştırmacıların ilgi alanı ve hayal gücüne göre çoğaltılabilir.

Eleştirel Söylem Analizi Araştırma Önerileri

Eleştirel söylem analizi araştırma önerileri dendiğinde, belirtildiği gibi bu teknik, araştırmacıların kendi ilgi alanları, keşfettikleri veya keşfetmek istedikleri bağlama göre oldukça geniş yelpazede kullanışlılık gösterir. Örnek vermek gerekirse bir toplumun kendi kültürel kodlarına göre ürettiği aile formunun beslendiği değerlerin aslında ne kadar hegemonik çıkara hizmet ettiğini ortaya koyabilirsiniz. Savaş dönemlerinde yapılan haberlere yönelik çözümleme yapabilir ve bu konunun haberciliğe yansıdığı şeklinin ardındaki güç ilişkilerini tespit edebilirsiniz. Somut örnek vererek konuyu ilgili araştırmacılar için anlaşılır kılmak ve ilgisi olanlar için bir fikir vermek gerekirse şunlar söylenebilir;

• Kanaat önderi olarak bilinen siyasetçilerin söylemlerini inceleyerek görünenin ardındaki ideolojiyi ortaya koyabilirsiniz.
• Instagram, Twitter ya da Facebook’ta pandemi ile ilgili dolaşıma sokulan çeşitli kehanet ve komplo söylemlerini inceleyebilirsiniz.
• İslamofobi gibi inanç konusunu hedefleyen söylemlerin sosyal medyadaki tezahürünü Van Dijk eleştirel söylem analizi modeli ile ele alabilirsiniz.

Eleştirel söylem analizi, dil aracılığı ile dolaşıma sokulan söylemlerin ardındaki ideolojiyi ortaya çıkarmayı amaçlar. Dilin ürettiği anlamların söylemler aracılığı ile nasıl vuku bulduğu ve üreticisi olan sosyal ortam içerisinde nasıl devamlılık sağladığı ve o ortamı nasıl etkilediğini merak eder. Böylelikle, araştırmacının gerçeklerin izini görünenin ötesinde sürdüğü bir teknik olduğu söylenebilir.

İlginizi Çekebilir: Akademik Dergide Nasıl Yayın Yapılır?

Kaynakça

• Van Dijk T A (1993) “Principles of critical discourse analysis”. University of Amsterdam. 4(2), 249-283.
• Van Dijk, T. A. (1997). What is political discourse analysis. Belgian journal of linguistics, 11(1), 11-52.
• Van Dijk T. A. (2003). Söylem ve İdeoloji: Çok Alanlı Bir Yaklaşım”, Söylem ve İdeoloji: Mitoloji, Din, İdeoloji. (Çev: B. Çoban, Z. Özarslan ve N. Ateş). İstanbul: Su Yayınları.
• Van Dijk, T. A. (2005). Discourse analysis as ideology analysis. Language and peace, 41-58.