ÖZET
Kişileri psikolojik olarak işyerinde yıldırma İngilizce ‘mobbing’ olarak ifade ettiğimiz kavram çalışma yaşamının ruh sağlığına olumsuz etkilerinden biridir. Zamanının minimum sekiz saatini işyerinde geçiren bireyler işverenler tarafından ya da çalışma arkadaşları tarafından psikolojik yıldırma yöntemi ile işlerini sonlandırma yoluna yönlendirilmektedir. Oldukça zor olan çalışma hayatının içerisinde odaklanması gereken işlerin yanında mobbing uygulanan birey kendi rızası ile işten ayrılma durumunda kalmaktadır. Çağımızın büyük problemlerinden olan mobbing yaklaşık 20 senedir üzerinde çalışılan bir konu haline gelmiştir. Bu çalışmada kapsamında mobbing kavramın ve mobbinge sebep olan faktörler incelenmiştir. Mobbingin kişinin ruh sağlığı üzerinde etkisi ve toplumsal boyutu ele alınmıştır.
Anahtar Sözcükler: Mobbing, Psikolojik Yıldırma, Ruh Sağlığı
ABSTRACT
Mobbing people psychologically is one of the negative effects of working life on mental health. Individuals who spend at least eight hours of their time in the workplace are directed by their employers or their colleagues to terminate their jobs by psychological mobbing. In addition to the jobs that need to be focused in the work life, which is quite difficult, the mobbing person is forced to leave the job with his own consent. Mobbing, which is one of the biggest problems of our age, has become a subject that has been studied for about 20 years. In this study, the concept of mobbing and the factors causing mobbing were examined. The effect of mobbing on the mental health of the person and its social dimension are discussed.
Keywords: Mobbing, Psychological Harm, Mental Health
GİRİŞ
Mobbing kavramı “mob” kökünden gelmektedir. Mob sözcüğü İngilizcedir. Anlamı kararsız kalabalık, şiddete yönelmiş topluluktur. Türkçede Mobbing kavramı, işyerinde psikolojik şiddet anlamına gelmektedir. Mobbing, fiziksel tacizi önlemek için bir tür psikolojik tacizdir ve genellikle gelişmiş ülkelerde kullanılmaktadır.
Gelişmiş ülkelerin hizmetler sektörü geniş olduğu için çalışanların sayısı da doğru oranla fazladır. Çalışanların sayısı arttıkça artan psikolojik şiddet şikâyetleri bunalımlar meydana gelmektedir. Psikolojik şiddet, örgütsel sağlığı ve iş barışını olumsuz etkileyen sosyal ve sosyal bir olgudur. Psikolojik şiddet zararlı bir araç olabileceğinden, aynı zamanda ahlaki değeri ve sosyal değeri aşındırabilir ve onların ahlaki değeri ve sosyal değeri aşındırmasına yardımcı olabilir.
Psikolojik şiddet ilk olarak Avrupa ülkelerinde ortaya çıkan bir terimdir. Türkiye’de daha sonra belirmiş fakat üzerinde yeterince çalışma yapılmamıştır. Mobbingin ilk çalışmaları: Hayvanları inceleyen etolojist Lorenz tarafından bir grup kazın bir tilkiyi korkutmak için yaptığı saldırı olarak tanımlanmıştır. Heinemann’ın sınıf içerisinde yaptığı çalışma ders esnasında sınıf içerisinde kişilerin birbirlerine neler yapabilecekleri üzerine çalışmıştır.
80’li yıllarda İsveç’te yaşayan Alman çalışma psikoloğu Heinz Leymann tarafından, belli bir işyerinde çalışanlar arasında benzer tipte, uzun dönemli, düşmanca ve saldırgan davranışların varlığına dair yaptığı saptamaların sonucunda kullanılmıştır. (TINAZ, 2006)
Mobbing kavramının tanımında üç ortak unsur vardır: Birincisi, mobbing niyetiyle hiçbir ilgisi olmayan davranışın mağdur üzerindeki etkisidir. İkincisi, bu etkilerin olumsuz olup olmadığı, yani kurbanı incitip incitmediğidir. Üçüncü unsur, devam eden mobbing operasyonlarının sürekliliğidir. Yani, eylemin ne kadar ve ne kadar sürdüğüdür. Mobbingin her işyerinde veya kuruluşta ortaya çıkması kaçınılmazdır. Örgüt bu davranışları görmezden geldiği, göz yumduğu, hatta kışkırttığı takdirde mağdur, karşısındaki çok sayıda ve güçlü kişiler karşısında kendisini çaresiz görür (Davenport at al., 2003:47).
Kişinin çaresizliği artan baskıdan dolayı bir bunalıma dönüşür. Bu bunalıma sebep olan etmen psikolojik şiddet yani mobbingdir. Artan psikolojik şiddet ile kişi çareyi istifa etmekte bulmaktadır. Bu bazı işletmelerin veya bir grup çalışanın kişiye uyguladığı strateji olarak da ele alınabilir.
Başlıklar
1.MOBBINGE SEBEP OLAN FAKTÖRLER
Psikolojik şiddet: “İnsanların kendilerine olan öz-saygılarına ve güvenlerine yöneltilen bir saldırıdır.” Mobbingcinin amacı, kurbanı kendi iradesine bağımlı hale getirip, kişiliğini tartışmasız kabul etmesini sağlamaktır. Mobbingci bu yolla, kurbanın kendine olan saygısını yitirerek, benliğini öldürerek; kendisine karşı saygılı, terbiyeli olmasını ve koşulsuz itaatini sağlamayı amaçlar. (Tutar, 2004)
Psikolojik şiddetin belli bir sebebi yoktur. Birçok faktör mobbingin oluşmasına sebep olabilir. İlk başta madalyonun iki yüzünde de farklı terslikler çıkar. Kurban boyun eğmeyi kabul etmediği, direnç gösterdiği için Mobbingci taraf hamlesini yapar. Yeni hedefi kurbanını sözleri ve hareketlerine pişman edip kendisine itaat eder hale getirmektir. Kendisine olan öz saygısını kaybetmesini, işinden uzaklaşmasını ve hatta istifa etmesini amaçlar.
Kurbanın yetenekli oluşu, güvenilir ve etik oluşu, kurum ve kişideki yanlışları gözlemlemesi gibi faktörler; mobbingi başlatan temel faktördür. Mobbingci davranışlarının ortaya çıkarılması ve şikâyet edilmesi, mobbingci tarafından tahammül edilemeyen bir durumdur. Ayrıca hedef kişi iradesi yüksek veya yetenekleri fazla biriyse bu Mobbingci için oldukça zorlayıcı bir durumdur. Çünkü kurbanın iradesinin kırılması, yalanlar ve iftiralar ile kendisine bağlı hale getirmek oldukça zorlayıcıdır. Bu tip durumlarda Mobbingci daha fazla kıskançlık ve hırsa bürüneceği için daha farklı psikolojik çökertme yöntemlerine başvurmaktadır.
Mobbingciler kendi fikirleri ve ideolojilerinin örgütte geçerli kural olmasını sağlamak, rakip kazanmaktan hoşlanmak, yeni eğlence arayışında olmak sosyo-etnik görüş ve önyargıları ışığında farklı ideoloji ve kökenlere saldırmak amacıyla mobbinge başvururlar. Bunların dışında da mobbingi ortaya çıkarabilecek farklı faktörler vardır. Yönetim kaynaklı oluşan mobbing, kurum yapısından kaynaklı mobbing, çalışma koşullarından kaynaklı mobbing, mobbingcinin kişiliğinden kaynaklı ortaya çıkan mobbing, kurbanın kimliği ve kişiliğinin çevredekilere uymamasından kaynaklanan mobbing gibi birçok farklı ortaya çıkış sebebi vardır.
Kurumsal liderliğin yetersizliği, kurumdaki düşük moral seviyeleri, tasarımda yeterliliğin bulunmaması, mesleki yetersizlik, örgütsel statü düşüklüğü, zayıf yönetim, aşırı iş yükü, iş yetiştirmede baskı, yöneticinin aşırı kuralcı oluşu, yetersiz sayıda personel, statü hevesi, stresli iş ortamı, mobbingcinin kıskanç oluşu, duygusal dengesizliği, kavgacı kişiliği gibi faktörler; kurumlarda oluşan başlıca mobbing sebepleridir.
2.MOBBING TÜRLERİ
Mobbingin her türlü kurumda olması mümkün olabildiği gibi, bir kurumdaki herhangi bir çalışan kişi mobbing kurbanı olabilir. Kurumun hiyerarşik yapısına bağlı olarak dikey veya yatay olabilir. Eğer hiyerarşi az ise yatay, eğer ki fazla ise dikey mobbing olarak tanımlanır.
İş yeri ortamındaki eşit statüde bulunan çalışanlar arasında gerçekleşen psikolojik şiddete yatay (fonksiyonel) şiddet, iş ortamındaki alt kademelerin üstlerine veya üst kademelerin altlarına yapılan psikolojik şiddete ise dikey (hiyerarşik) şiddet denir. Tür fark etmeksizin belli başlı davranışlar iş ortamındaki psikolojik şiddetin temel örneklerini oluşturur. Bunların bazıları şunlardır:
- İş performansı hakkında ağır ithamlarda bulunmak,
- Çalışanların etik ve iş ahlakı hakkında ithamlarda bulunmak,
- Çalışanları kovmak ile tehdit etmek,
- Çalışan hakkında dedikodu yaymak,
- Çalışanın ruh ve akıl sağlığıyla ilgili ithamlarda bulunmak,
- Çalışanın hatalarını sürekli yüzüne vurmak,
- Çalışana ağır veya kendi görevi dışında görevler vermek,
- Çalışana fazla iş yüklemek,
- Çalışanın gereğinden kısa sürede o işi bitirmesini talep etmek,
- Çalışanı yeterince gayret göstermemek ile suçlamak,
- Çalışanı yaşı sebebiyle tecrübesiz olarak itham etmek,
- Çalışanın iş imkânından faydalanmasını engellemek,
- Çalışanın iş arkadaşlarıyla iletişim ve etkileşimini engellemek,
- Çalışana fiziksel şiddet uygulamak veya uygulayacağına dair tehdit etmek,
- Çalışanın mesaj veya aramalarına cevap vermemek,
- Çalışanı üçüncü kişilerin önünde küçük düşürmek. (ERDOĞAN, 2009)
2.1.YATAY (FONKSİYONEL) MOBBING
İş ortamında yarışma, kıskançlık, çekememezlik, ideoloji farkı gibi sebeplerden ortaya çıkmaktadır. Yatay şiddet kurbanı; kendisiyle eşit statüde olanların yanı sıra, üst kademelerden gelen şiddete de maruz kalmaktadır. Bu durum kurbanın iş yerinde adapte olamamasına, iş yerinden yabancılaşmasına ve izole olmasına sebep olmaktadır.
2.2.DİKEY (HİYERARŞİK) MOBBİNG
Üst kademede bulunan bir çalışan tarafından direkt kurbana uygulanan davranışlardır. Üst kademe kişinin statüsünü kullanarak fazla güç kullanması söz konusudur. Sert, kuralcı, otoriter üstlerin yanı sıra, tüm çalışanlara eşit muamele yapan üstlerin de mobbing yapabilmesi söz konusudur. Üst kişi; bazı çalışanlara yakın bazı çalışanlara soğuk davranıyorsa, çalışan bir kişiyi üçüncü şahısların yanında azarlıyorsa o kurumda mobbingin var olduğunu söyleyebiliriz.
SONUÇ
Mobbing; köken, cinsiyet ve hiyerarşi farkı olmaksızın bütün kültür ve kurumlarda gerçekleşen bir durumdur. Mobbing kurbanı olma riski herkes için mevcuttur. Herhangi bir insan mobbing kurbanı olabilir veya belirli bir özelliği sebebi ile mobbing kurbanı olarak seçilebilir. Genellikle çalışanı koruyan kanunlardan sıyrılabilmek için çalışanı yıldırma amacıyla kullanılmaktadır. Özellikle ülkemizdeki ekonomik kriz gerekçesiyle daha ucuza çalışan ve daha genç işçi bulabilmek ve stenmeyen bir çalışandan kurtulmak için en çok kullanılan yöntem haline gelmiştir. Nadir durumlarda da çalışanları işe daha çok teşvik etmek ve gayretli olmalarını sağlamak amacıyla da kullanılmaktadır.
Çalışma ortamındaki anlaşmazlıklara bir süre sonra üst veya eşit statüdeki çalışanlar da dahil olabilir ve mobbing sürecinin uzaması da söz konusu olabilmektedir. Mobbing süreci mobbing kurbanı kişinin işten uzaklaşması veya işten ayrılmasının yanı sıra; kendi öz saygısını kaybetmesi, ruh ve akıl sağlığını kaybetmesi, kendisini toplumdan dışlaması ve yaşamına içe dönük devam etmesiyle de tamamlanabilmektedir. Ayrıca bazı durumlarda işten ayrılmak mobbing sürecinin bittiği anlamına gelmez, mobbing kurbanı kişinin referansları kirlenmiş olacağından, yeni bir işte çalışmak istediği zamanlarda bu kişi işten anlamaz veya kötü olarak damgalanmaya devam edecektir.
Mobbing ülkemiz dahil birçok ülkede yasal suç olarak kabul edilmektedir. Bu yasaların yanı sıra bazı firmalar iş sözleşmelerinde özel olarak mobbinge değinmişlerdir. Volkswagen gibi firmalar çalışma ortamlarında mobbing bulunması takdirinde mobbing uygulayan kişiyi işten uzaklaştırabileceği gibi, mobbing kurbanı kişinin sağlıksal ve hukuksal harcamalarını da üstlenmek ve erken emeklilik vermek gibi maddeleri iş sözleşmelerinde barındırmaktadır. Bunların yanında; mobbing kurbanlarına özel psikologlar, adli tıpçılar, özel psikologlar ve 7/24 hizmet veren acil hatlar da mobbing kurbanlarına hizmet vermektedir.
Mobbingin uygulanma gerekçesi ne olursa olsun mobbing bir taciz, bir insanlık suçudur. Temel insan haklarının ihlalidir. İnsan haklarınının ve onurunun muhafaza edilip korunması 1982 anayasası ile birlikte devletlere verilmiştir. Bu sebeple; mobbing ile oluşan mağduriyetin giderilmesi ve korumanın sağlanması için 4857 sayılı İş Kanunu’nda mobbingle ilgili düzenlemelerin gerçekleşmesi, cezai açıdan da mobbingin bir suç haline getirilmesi gerekmektedir.
KAYNAKÇA
- ERDOĞAN, G. (2009). MOBBİNG (İŞ YERİNDE PSİKOLOJİK TACİZ). TBB Dergisi, 325.
- TINAZ, P. (2006). Mobbing: İşyerinde Psikolojik Taciz . Çalışma ve Toplum, 12.
- Tutar, H. (2004, 02 05). İŞ YERİNDE PSİKOLOJİŞ ŞİDDET (MOBBING) NEDENLERİ. Canaktan.org: http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/nedenler.htm adresinden alınmıştır
