Osmanlı’da pozitivizm akımı ders notlarından derlenerek işlenmiştir. Bu dersi bana veren Musa Öztürk’e teşekkür ederim.
Pozitivizm Akımı Nedir? Osmanlı’da Gelişimi Nasıl Olmuştur?
Pozitivizmin kurucusu Auguste Comte’un öğretisi olan ve 19.yy da ortaya çıkan Pozitivizmin, felsefi bir düşünce sistemi olmaktan çıkıp bir inanç sistemi olması 1850’lere dayanır. Ayrıca Comte pozitivizmi inanç sistemi yaparken 3 hal yasasından faydalanmıştır. Pozitivizm o dönemde o kadar güçlenir, geniş kitlelere yayılır ki Brezilya’nın resmi dini haline bile gelir. Ayrıca pozitivizmin yansımaları Brezilya’nın bayrağında bile görülür. Ayrıca pozitivizmin Avrupa yayılmasında devlet yöneticilerinin ve elitlerin etkisi çok büyüktür. Zaten bir öğretiyi bir topluma kabul ettirmek için önce elitlerine kabul ettirmek gerekir. Comte, pozitivizmin Doğu’da özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nda yayılmasına ayrıca önem gösterir.1850’lerin başında doğuya doğru propaganda faaliyetlerini arttırır. Hatta Rus Çarı Nikola’ya ve Mustafa Reşit Paşa’ya pozitivizmi tanıtan mektuplar gönderir. Bu mektuplarda, genel olarak pozitivizmin tarih, toplum ve siyaset algısından bahseder. Ayrıca bu mektupların içeriğinde pozitivizme davette vardır.
Comte, İslam’ın diğer dinlere göre daha gelişmeyi destekleyen bir din olarak görmüştür. Bu nedenle pozitivizmin İslam coğrafyasında daha hızlı ilerleyeceğini düşünmüştür.Comte’un pozitivizmde de gelişme ve ilerleme vardır bu nedenle zamanla Osmanlı’da taraftar kazanmaya başlamıştır.
Osmanlı aydınları, Jön Türk kuşağı pozitivizmi Osmanlı’nın inancına, değerine uygun bir biçimde harmanlamıştır. Tabii elit kesiminde pozitivizmi sahiplenmesiyle zamanla halkta yayılması da hızlanmıştır. Aydınların pozitivizmi istemelerinin sebebi ise Osmanlı’yı yıkımdan kurtarmaktır.
Pozitivizm Akımının Osmanlı’daki Temsilcileri
Meşrutiyet döneminde pozitivizmin yayılmasında belli isimler önemli rol oynamıştır. Bunlardan birisi ‘’Beşir Fuat’tır.
Askeriye çıkışlı olan Beşir Fuat, tıp ve edebiyatla ilgilenmiştir. İlgilendiği şeylerden de anlayacağımız gibi pozitivizmin daha çok doğa bilimleri kısmı ile ilgilenmiştir ayrıca farklı pozitivist felsefecilerden de etkilenmiştir.
Osmanlı’da yayılmasını sağlayan bir başka isimse ‘’Ahmet Rıza’’ dır.
Ahmet Rıza, İttihat ve Terakkiçidir. Yani önemli bir muhalif isimdir. Ahmet Rıza, pozitivizmi Paris’e gidip Comte’un öğrencilerinden ayrıntılı bir şekilde öğrenmiştir. Ardından Abdülhamit’e pozitivizmi tanıtıcı mektuplar göndermiştir. Ahmet Rıza, pozitivizmi İslam’a göre yorumlamıştır. Pozitivizmin siyasi, dinsel vb. Boyutlarıyla ilgilenmiştir. Ahmet Rıza’nın kendisini bu dine ait hissetmesini kız kardeşine yazdığı mektuptan da anlayabiliriz.(bu yönüyle Beşir Fuat’dan ayrılı).
Diğer bir isim ‘’Salih Zeki’’ dir.
Salih Zeki, Paris’de mühendislik eğitimi almıştır fakat Osmanlı’ya geldiğinde pozitivizmin yayılması için çalışmalar yapmıştır. Bunun için dergilerde yazılar yayınlayan Salih Zeki Aşiyan dergisinde bilgiye dair görüşlerinden bahsetmiştir. Bilgiyi tasvir ederken Comte’un 3 hal yasasından etkilendiğini belirtmiştir ve bilgiyi 3 dönem halinde işlemiştir.
Bir diğer isimse ‘’Rıza Tevfik’’’tir.
Başlarda İttihat ve Terakkici olan Rıza Tevfik daha sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkasına katılmıştır. Darülfünun’da felsefe dersleri vermiştir ve Osmanlı Devleti’nde pozitivist felsefenin yayılmasına çaba göstermiştir.
Son olarak Ahmet Şuayp , pozitivist felsefeyi yaymaya çalışmıştır ve ‘’sosyoloji’nin tüm ilimlerin başı ve temeli olduğunu iddia etmiştir ve Comte’nun toplum anlayışından etkilenmiştir.
