Gösterişçi Tüketim Pratiklerinde Toplumsal Değişim

Tüketimin Sosyolojisi-Alt Gelir Gruplarında Gösterişçi Tüketim Eğilimi (Batı Akdeniz Örneği)

2021 yılında Prof. Dr. Ümit Akça danışmanlığında Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı’nda “Alt Gelir Gruplarında Tüketin İlişkilerinin Toplumsal Analizi (Batı Akdeniz Örneği)” isimli, Emine Yılmaz Uçak tarafından kaleme alınan doktora tezinin, Nobel Bilimsel Eserler yayınından 1 Aralık 2021 yılında basılmış, 307 sayfalık bir eserdir.

Araştırma teorik ve saha araştırması olmak üzere iki aşamadan oluşmaktadır. İlk iki bölümü oluşturan teorik aşama; mevcut kayıt ve materyalleri inceleme yoluyla veri toplama tekniği olan “dokümantasyon tekniği” kullanılarak oluşturulmuştur.

Veblen’ in görüşlerinin yanı sıra, Bourdieu’nun sınıfsal ayrımı olarak tüketime, Simmel’in süzülme kuramı çerçevesinde sınıfları birleştiren ve farklılaştıran bir olgu olarak ‘moda’ya, Duesenberry’in gösteriş etkisi kavramları çerçevesinde tüketim olgusunun ne olduğuna ve tüketim pratiklerinin sınıfsal pratiklerini açıklamaya çalışmıştır.

Tüketimin, gündelik yaşamda görünürlüğünün artması üzerine bu alan araştırma konusu olarak görülmeye başlanmıştır. Alanyazımda günümüz toplumlarını tüketim toplumu olarak nitelendirilme ve bu vurgu üzerine yapılan çalışmalar sayıca fazla olmasına karşın; tüketimin gösterişçi yönü ya ihmal edilmiş ya da kısıtlı bir bakış açısıyla yazılmış. Benzer çalışma alanlarına bakıldığında bu konu ve bu konuyu içerisine dahil eden birçok çalışma olduğunu söylemek mümkündür (Dieter , Yorga , Farah , & Ksenija, 2021), (Brezovec, 2022), (Gram-Hanssen, 2021), (Warde, 2015). Türkiye’de ise literatüre bakıldığında gösterişçi tüketim ve tüketim pratikleri üzerinde yapılan çalışmalara bakıldığında (Cansu & Yağcı, 2021), (Ünlü & Filan, 2021), (Ekşi, Cesur, & Yavuzyılmaz , 2022), (Terzi & Bayrakdaroglu , 2022) yapılan çalışmalar hakkında genel yargı olarak, teorik çerçeve de ilerlemiş ve genel olarak nesnelerin tüketimlerinin gösteriş için tüketilip tüketilmediğine odaklanılmıştır. Ele alınan (Uçak, 2021) bu çalışmada ise; demografik özellikler üzerinden bir araştırma yürütülmesinden kaynaklı, gösterişçi tüketim pratiklerinin süreç içerisinde göz önüne geldiğini, yaşlı ve ileri yaş grupları için hala tüketimin gösterişçi boyutlarının bir anlam ifade etmeyecek kadar önemsiz olduğunu ifade etmek mümkündür. Uçak’ın çalışmasını diğer çalışmalardan farklı kılan; gelir değişkeni ile gösterişçi tüketim eğilimleri arasındaki ilişkiyi sorgulayan bir bakışla yaklaşmaktadır  (Uçak, 2021).  Gösterişçi tüketimi sosyal tabakalaşma ve sınıf ilişkileri üzerinden temellendiren yazar, sosyal tabakalaşma ve sınıf kavramını Marksist, Weberyan ve İşlevselci perspektiften ele almaktadır.  Yalnızca yaş değişkeni değil diğer pek çok demografik nitelikler çerçevesinde tüketim pratiklerinin değişimini ortaya koymaya çalışan yazarın ifadelerinden hareketle; toplumsal değişim bağlamında kültürel kodlarımızın da değiştiğini ifade etmek mümkündür. Yaşanan keskin değişimler neticesinde tahayyül dünyamız ve buna ek olarak oluşturduğumuz anlam dünyasında tekabül eden bazı gerçeklikler de değişime uğramıştır. Günümüz orta yaş ve ileri yaş algılarına baktığımız da tüketilen nesnenin bizlerin kimlikleri konusunda belirleyici nitelikler taşıması hususunda büyük değişimlerin yaşandığını söylemekle beraber, tüketimin belirleyici olduğunu da ifade etmek yanlış olmayacaktır.

Önerilen Yazı

Tüketim Toplumu Nedir? E-Ticaret İle İlişkisi Nedir?

Alanyazım sonucunda tüketim tarzları şablonu çıkarmıştır. Faydacı(rasyonel) tüketim, hedonik(hazcı) tüketim, sembolik tüketim, gösterişçi tüketimdir. Tüketimin tanımından ziyade tüketimin günümüzdeki yansıması ve varoluşunu açıklamış, “Neden Tüketiriz?” sorusu üzerinden tartışmasını başlatmıştır. Tüketim olgusu yazarlara göre; zaman, mekân, kültürel kodlar ya da kurallar etrafında biçimlenen öznel misyonlara sahiptir. Bu öznel misyonlar endüstrileşme süreci ile gerçekleşen teknoloji ile ilerleyen toplumsal tabakalaşma ile körüklenmiştir. Tüketimin tabakalaşma boyutunu (içerme/dışlama) boyutunu Veblen ve Materyalist teori üzerinden ele almaktadır. Gösterişçi tüketim kavramını Veblen analizine bağlar ve bu çerçeveden bir tanımlama sunmaktadır. Yeniden şekillenen tüketimin farklı disiplinler tarafından araştırılan bir konu olduğunu vurgularken çalışmanın 3 amacını sunmuştur:

1. Gösterişçi tüketim toplumunun örneklem çerçevesinde açıklanması
2. Sosyoloji & tüketim arasında bir karşılaştırma sunması
3. Yoksullukla mücadelede kendi toplumumuzda gösterişçi tüketim görünümünü ortaya koymaktır.

Gösterişçi tüketime 6 boyut ve gösterişçi tüketimi yönlendiren 6 unsurdan söz etmiştir.

Anket çalışmaları sonucunda; çok fazla eşyaya sahip olma arzusu, satın alabilme istekleri, pahalı tüketim nesnesine sahip olma arzusu, pahalı tüketim nesnesine sahip olma ve bu doğrultuda fark edilme isteği, satın alınacak ürüne yönelik başkasının fikirlerine önem verme, başkalarından geri kalmamak için modayı takip etme, tüketim nesnesi üzerinden saygınlık elde etme, satın alınacak üründen başkasında olduğunu bilmekten rahatsızlık duyma, nadir görülen tüketim nesnesine sahip olma arzusu, farklılaşma adına nadir bulunan tüketim nesnesine sahip olma isteği, modayı takip etme, televizyonda reklam izleme süreci, alışveriş merkezlerini ziyaret etme genel bağlamda 18/28- 29/39 yaş arası gençlerde yüksek çıkmış; 51/61-62/72 yaş arası orta yaş ve yaşlı kategorisinde ise düşük çıkmıştır (Uçak, 2021).  Yazar bu verileri tablolar haline sunmuş ve her birinin altında yorumlarla desteklemiştir. Ancak bu verileri tablolulardan ziyade kuramsal çerçeve etrafında paragraflara yedirerek sunması okuyucu açısından daha keyifli aynı zamanda daha verimli olabilirdi.

Bu çalışma yalnızca tüketim yaş değişkenine değil aynı zamanda birçok demografik değişkene göre de değerlendirmektedir. Gösterişçi tüketim faaliyetlerinin demografik değişkenler açısından sınırlandırıldığı alan içerisinde açıklayıcı bir metin olmakla beraber araştırma alanına ait birçok sonucu ortaya koyan ancak verilerin çok iç içe olduğu, kitabın genel halinde tablo yorumlamalarının hâkim olduğu doktora tez formatından kurtarılamamış bir eserdir. Kitabın yorumlamaları yazarın bulduklarının gündelik hayat pratiklerine ve geçmiş çalışmalarla entegresinden ziyade yalnızca tabloların yorumlanmasından hareket eden bir metindir.

Önerilen Yazı

Kuşaklar Arası Bir Değerlendirme: Tüketim

Son kertede kitap vermek istediklerini açıkça sunabilen bir kitaptır. Benim burada asıl üzerinde durduğum nokta gösterişçi tüketim pratiklerinin yaş değişkeni üzerindeki etkisi olmuştur. Bunun sebebi ise; gösterişçi tüketim pratiklerinin süreç içerisine yaşadığı dönüşüm ve yaş değişkenine göre gösterdiği farklılığı ortaya koyma çabamdır. Okuduğum perspektiften şunu söylemek mümkündür; gösterişçi tüketim eğilimi genç ve orta yaş grubu bireylerde oldukça yüksek çıkmıştır. Buna günümüz toplumunun gösterişçi tüketim boyutlarını, bizden öncekilerden daha fazla önemsedikleri yorumu eklenebilmekle beraber, tüketim  pratiklerinin de geçmişe nazaran daha aktif olduğunu, toplumsal süreç içeresinde mutlak bir değişim yaşadığını da söyleyebiliriz. Alt sınıfların alım güçleri ve tüketim pratikleri arasındaki tezatlık günümüz postmodern toplumunda kredi kartları sayesinde görünmeyen kısma atılmış ve anlık tüketim zevklerini gidermelerine ardından borçlarını ödemelerine imkân tanınmıştır. Bugün gözle görülebilir yanı asgari ücretle geçim sağlayan bir bireyin Apple ürünleri borçlar sayesinde tüketiyor olmasıdır. Bir başka boyuttan ise; kentleşme ve AVM’lerin gecekondu bölgeleri yakınlarında olması da bireylerin alım gücü olmasa dahi akşama kadar AVM’de alım gücü olanların neler aldıklarını izledikleri ve aslında ‘tüketimin nasıl yapılması gerektiğini’ öğrendikleri konum görevini de yerine getirmektedir. Tüketimin asıl amacı olan ihtiyaçları gidermenin ötesinde kimlik belirleyici bir boyuta taşınmış ve bu boyutu itibariyle de genç ve orta yaş grubunun hem kendileri hem de çevrelerindeki herhangi bireyler hakkında tüketimi sağlanan nesneler üzerinden kimlik belirleyici yargılara ulaşılmaya başlanmış ve bunlar üzerinden bir dışlama/ötekileştirme pratikleri gerçekleştirdikleri ifade edilebilir (Uçak, 2021). Yine yazarın araştırma bulgularından hareketle ileri ve yaşlı dediğimiz grupların tüketimi yalnızca ihtiyaçların giderilmesi olarak gördüklerini, tüketimine sahip olunan nesnelerin belirli taşıdığı sembollerin onların anlam dünyalarında bir karşılığının olmadığını söylemek doğru olacaktır. Özetle toplum süreç içerisinde mutlak değişimler ve dönüşümler yaşamıştır. Bireylerin hayat algıları, hayata bakışları ve yaşadıkları dünyaya karşı sorumlulukları da değişime uğramıştır. Metinden çıkarılacak en büyük dönüşüm mutlak bir ifade ile “tüketim”, “tüketim pratikleri” ve “tüketimin belirleyici unsurları” üzerinde olmuştur. Değişen toplum yapısı beraberinde bizlerin anlam dünyasında, nesnelere yüklenen anlamların kişisel boyutlar kazanmasına ve bu boyutların bizlerin kişisel özellikleri hususunda belirleyici temel faktörlerin sağlayıcısı oldukları ifade edilebilir.

Kaynakça

• Brezovec, E. (2022). Sociology of Alcohol Consumption–In Search of a Theory. Revija za sociologiju, 52(2), 213-237.
• Cansu, T. K., & Yağcı, M. (2021). GÖSTERİŞÇİ TÜKETİMİN VE MOTİVASYONLARININ YAŞ KUŞAKLARI EKSENİNDE İNCELENMESİ. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,, 8(1), 479-507.
• Dieter , B., Yorga , P., Farah , N., & Ksenija, P. (2021). Consumption, Middle Class and Youth. Youth Cultures in a Globalized World. doi:10.1007/978-3-030-65177-0
• Ekşi, O., Cesur, Z., & Yavuzyılmaz , O. (2022). Algılanan Sosyal Medya Pazarlaması’nın Gösterişçi Tüketim Üzerine Etkisi’nde Influencer Pazarlamasının Aracılık Rolü. Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 70-82.
• Gram-Hanssen, K. (2021). Conceptualising ethical consumption within theories of practice. Journal of Consumer Culture, 21(3), 432-449.
• Terzi, O., & Bayrakdaroglu , F. (2022). Kişiliğin, Gösterişçi Tüketimin ve İnternet Bağımlılığının Kompulsif Satın Alma Üzerindeki Etkisi. Business & Economics Research Journal, 13(3), 523-544.
• Uçak, E. Y. (2021). Tüketimin Sosyolojisi- Alt Gelir Gruplarında Gösterişçi Tüketim Eğilimi (Batı Akdeniz Örneği) (1 b.). Ankara: Noberl Bilimsel Eserler.
• Ünlü, S., & Filan, M. (2021). Veblen’in gösterişçi tüketim kavramı çerçevesinde sosyal medya: Instagram influencer’ları üzerine bir analiz. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi,, 6(1), 39-55.
• Warde, A. (2015). The sociology of consumption: Its recent development. Annual Review of Sociology,, 41, 117-134.