Kitabın yazarı: Henrı BERGSON
Kitabın adı: Gülme
ISBN: 978-625-7966-18-4
GİRİŞ:
Gülme kitabı, Bergson’un yayınladığı 3 makalenin birleştirilmesinden oluşmuş bir kitaptır. Kitap, genel olarak komik biçimlerin ve hareketlerin komiği, durum komiği ve kelimelerin komiği, karakter komiği bölümlerinden oluşmaktadır. Gülmeye dair bir baş ucu kitabı olma özelliği taşıyan bu kitapta Bergson, “Neden güleriz, neye güleriz?” gibi sorulara yanıt aramaktadır.
Başlıklar
1.Genel Olarak Komik Biçimlerin ve Hareketlerin Komiği, Komiğin Yayılma Gücü
Bergson bu giriş bölümünde gülme ne anlama gelir, gülüncün temelinde nedir gibi sorulara yanıt aramaktadır. Bergson’a göre, dikkat çekilmesi gereken ilk nokta içinde insan olmayan bir şeyde komik olamayacağıdır. “Bergson, gülmeyi hem felsefi hem de sosyolojik açıdan ele alır. Onun gülme kuramı, sosyal kuramı oluştur ve bu kuram içerisinde değerlendirilir.” (ERKEK, 2017, s.3) Bu bölümde filozofların gülmeye dair çeşitli görüşlerine yer verilmiştir. Bunlardan dikkat çekici olanlardan birisi ise insanın “gülebilen hayvan” olarak betimlenmesidir.
Bergson, gülme kuramlarını oluştururken gülmeyi gerçekleştiren bireyin motivasyonunun nasıl olması gerektiğine de odaklanmaktadır. Komiğin çirkinlikten ziyade katılık olduğundan bahsedilen bu bölümde, bireyin içinde bulunduğu otomatizmden ve katılıktan sıyrılmasının gülmenin önünü açacağı vurgulanmaktadır.
Jest ve sözün birbirini tutmaması anında gülüncün ortaya çıkacağı fikri bizlere uyumsuzluk kuramına dair işaretler vermektedir. Örneğin, çok ciddi bir konferans sırasında konuşmacının hapşırması veya o an otomatik olarak işleyen yapının bir an için bozulması insanları güldürmektedir.
Kelimelerin komiğine değinirken Bergson’un verdiği örneklerden biri, gökbilimci Cassini’nin ay tutulmasını görmek için davet ettiği bir kadının davete geç kalması üzerine “Mösyö Cassini baştan alabilirler mi?” demesidir. Bu durumu Bergson, saf samimi ya da yapmacıkla karışık komik kelimelerin varlığıyla ilişkilendirmektedir.
Kişinin manevi boyutu söz konusuyken dikkatin fiziksel özellikler üzerinde toplanmasının gülüncü doğuracağından bahsedilen bölümde, komiğin canlı bedenin katılaşmasından ileri geldiğinden bahsedilmektedir.
2.Durum Komiği ve Kelimelerin Komiği
Kitabın ikinci bölümünde komiğin eylemlerde ve durumlarda nasıl kendini gösterdiği konu edilmektedir. Burada tiyatro sanatı üzerinde yoğunlaşan örnekler verilmektedir. Bunun sebebi ise, tiyatronun yaşamı olduğundan daha büyük gösterme ve basitleştirme aracı olarak görülmesidir.
Bu bölümde çeşitli oyunlardan verilen örnekler durum komiği ve kelimelerin komiği anlatılmaya çalışılmaktadır. Örneğin, yaylı şeytan örneğinde canlının içindeki mekaniğin yarattığı komikten bahsedilmektedir. Yani kişinin iki birbirinden farklı duygu arasında gidip gelmesinin komikliğinden…
Bergson bu bölümde dikkat çeken bir tespitte bulunmaktadır: “O halde düş gücünün, bu basit imgeyi anımsatarak komiğe sürükleyemeyeceği hiçbir gerçek, ciddi, hatta dramatik sahne yoktur.” (BERGSON, 2020, s.54) Yaşamın ciddiyetini tamamen bireyin özgürlüğünden aldığını düşünen Bergson, özgürlüğün ardında “bir ip olduğunu” unutmamak gerektiği ve bu ipin bizim ellerimizde olduğunu söylemektedir.
Tekrar, tersine çevirme ve dizilerin iç içe geçmesinin yarattığı komikten bahsedilen bu bölümde, aynı şekilde tekrar eden deneyimlerin; rolleri birbiriyle değiştirmenin ve aynı anda iki farklı anlama gelecek şeylerin komik olduğu anlatılmaktadır. İlk maddeye verilecek örnek, bir gün içinde sürekli aynı kişiyle karşılaşma tesadüfünün bir noktada gülümsetmesi, ikinci maddeye verilecek örnek, hakime ahlak dersi veren bir sanığın durumu ve üçüncü maddeye örnek ise yanılmacanın yarattığı komiktir.
Kitabın bu ikinci bölümünde esprili ve komik arasındaki ayrıma da değinilmektedir. Buna göre, “…espri, bir nevi dramatik düşünce biçimdir.” (BERGSON, 2020, s.68) Bergson, esprili insanı tanımladığı bu bölümde bu kişilerin fikirleri “gören, duyan, sahneleyen” insanlar olduklarını söylemektedir. “Bir kelimeyi ele alın, öncelikle onu sahnede oynanacak kadar genişletin, ardından bu sahnenin ait olacağı bir komik kategori arayışına çıkın. Bu şekilde esprili sözü en basit parçalarına indirgemiş ve tam bir tanım elde etmiş olursunuz.” (BERGSON, 2020, s. 70)
Durum komiği ve kelimelerin komiğinden bu bölümde son olarak, absürt kalıpların ve dikkati metaforun somut yönüne çeken kelimelerin komikliğinden bahsedilmekte ve üçüncü ve sson bölüm olan karakter komiğine geçilmektedir.
Karakter Komiği
Bu bölüm karakter komiğinin tahlil edildiği bölümdür. Gülmenin toplumsal rolüne değinilen kitapta komiğin her şeyden önce insana dair olduğundan daha önce de bahsetmiştik. Bu bölümde, “komedi sosyal yaşama karşı katılaşmayla başlar. Diğerlerini umursamadan otomatik olarak yoluna devam eden biri komiktir. Gülme onun dalgınlığını düzeltmek ve kurduğu hayalden onu çekip almak için vardır.” tahlili yapılmaktadır.
Komiğin en üst düzey biçimlerinin kimi zaman en alt düzey biçimlerle de açıklanabileceğinin anlatıldığı kitapta, gülünç herhangi bir basit bir imgenin içine karmaşık imgelerin de girebileceği öne sürülmektedir.
SONUÇ:
Bergson, gülmenin sosyal bir jest olduğu ve ancak toplumla bir aradayken anlamlı olabileceğini söylemiştir. Bu çalışmasında gülme kuramlarını detaylandıran ve örneklendiren Henri Bergson, akıcı bir üslup ve çarpıcı örnekler kullanmıştır. Gülme kuramları, üstünlük- rahatlama ve uyumsuzluk olmak üzere 3’e ayrılmaktadır. Kitapta bu 3 kurama dair açıklamalar yapılmıştır. Kısaca üstünlük kuramı, “gülmenin özünü, bir insanın diğer insanlar üzerinde üstünlük duygularının dışavurumu olarak” gösterir. Burada komik olanı alaya alma durumu söz konusudur. Uyumsuzluk kuramı, beklediğimiz şeyin tam tersi bir şeyle karşılaştığımızda oluşan gülünçlüğe işaret eder. Son olarak rahatlama kuramında ise, kısıtlama- denetlenme vb. durumlarda yaşanan “enerji boşalması” gülmeyi getirir.
Bergson’un bu kitabı mizahın temelleri, toplumsal yönü ve gülmeye dair genel manada fikir edinmek isteyenler için oldukça faydalı bir kitap olacaktır.
KAYNAKÇA
- BERGSON, Henrı, 2020, Gülme, İstanbul: Zeplin Yayıncılık
- DERSE, Soner, 2019, Türk Sinemasında Mizah, Doruk Yayıncılık
- TEK, Zeynep, 2018, Henri Bergson’un Gülme Kuramı Üzerinden Haldun Taner’in “Sancho’nun Sabah Yürüyüşü” Adlı Hikâyesinin İncelenmesi, TYB Akademi, http://acikerisim.ybu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/960/Henri%20Bergson%27un%20G%C3%BClme%20Kuram%C4%B1%20%C3%9Czerinden%20Haldun%20Taner%27in%20Sancho%27nun%20Sabah%20Y%C3%BCr%C3%BCy%C3%BC%C5%9F%C3%BC.pdf?sequence=1&isAllowed=y
- ERKEK, Fatma, 2017, Kahkaha Toplumdan Yana: Henri Bergson’un Gülme Yorumu, Dört Öğe Dergisi, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/567743#:~:text=G%C3%BClme%20Kuramlar%C4%B1,-D%C3%BC%C5%9F%C3%BCnce%20tarihi%20i%C3%A7erisinde&text=Bu%20kuramlar%20d%C3%B6rt%20ba%C5%9Fl%C4%B1k%20alt%C4%B1nda,de%20sosyolojik%20a%C3%A7%C4%B1dan%20ele%20al%C4%B1r.
