HUKUK :
Davanın yürütülmesi Fordist üretim bandına benzer. Kişilerin ayrı görevleri vardır. Davacı, davalı merkezdedir. Yargıç, diğerlerinden üst konumdadır. Avukatların hareketleriyse daha sınırlıdır(Sakallı,2019). Hepsi kurallara, görevlere uygun hareket edince sistem düzenli işler, verimlilik artar. Davanın en uygun sürede, en az masrafla bitirilmesi amaçlanır(Aydın,2015). UYAP(Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi) sayesinde süreç daha hızlıdır, kağıtsızdır bu verimlidir, denetlenebilir ama 100 imza yerine 100 kere tuşa basmak da çok akılcı değildir(Aydın). Hukuk anayasaya, yönetmeliklere bağlı olduğundan davanın sonucu eldeki delillere göre öngörülebilir ve ceza alınacaksa suçun boyutuna göre hesaplanabilirdir. Hukuk devletinin istediği de zaten kişinin bunları bilerek rasyonel davranmasıdır(Aydın).Yargıcın kaç dosyayı karara bağladığı, duruşmaları ne hızda bitirdiği hesaplanabilirdir, statüsünü yükseltir ama bu davanın niteliğini değil niceliğini önemsemeye yol açar bu şekilde adalet sağlanamaz bu akıl dışıdır, teknolojik denetimse henüz hukukta kullanılamamaktadır(Aydın). Kişi suçsuz ve bunu ispatlayamıyor ise, kanıtı yoksa bu da irrasyoneldir.
EĞİTİM :
Eğitimde hesaplanabilirlik en önemli ilkedir. Liselerin başarısı, kaç öğrenciye üniversite kazandırdığına; dershanelerin başarısı iyi bir üniversite-bölüm kazandırmasına bağlıdır. Özel okullar ise öğrenci başına ne kadar kar edeceğini hesaplar. Online ders videolarıyla, bilgi paylaşım uygulamalarıyla, kitapların pdfleriyle verimlilik artırılır. Kişinin sayısal-sözel olma durumuna göre hangi derste-alanda başarılı olabileceği, deneme sınavındaki puanlarına göre hangi üniversiteyi- bölümü kazanabileceği öngörülebilir. Okullarda, ne öğretildiğinden ziyade notlara bakılır; kişinin becerileri önemsenmez/becerilerine yabancılaşır, yaratıcılıkları köreltilir, bunu İvan İllich- Okulsuz Toplum kitabında eleştirir. YKS,KPSS gibi merkezi sınavlarda da bu sebeple aklın akıl dışılığı görülür çünkü başarı, bu şekilde test sınavı puanıyla ölçülemez. Yani merkezi sınavlar da mc donaldlaşmıştır; klasik yerine test sorusu olması ve optik forma kodlanması hızlıdır, verimlidir, kaç soru olduğu, kaç dakika süre verildiği, sınava kaç kişinin girdiği hesaplanabilir, ders adları yazdığından soru içeriği öngörülebilir, öğretmen/gözetmenler denetimi sağlar (Sakallı,2019). Şu an pandemiden dolayı online eğitime geçildi sınavlar da online oluyor uygulamalı derslerde verimlilik sağlanamazken, sosyal bilimlerde verimlilikte çok bir düşme olmadığı görülmektedir. Online sınavlarda öğretmenler, kamera açtırmak, süreyi kısa tutmak, geçilen soruya geri dönülememesi gibi düzenlemelerle denetimi sağlar. İnternet kesintisinden dolayı online sınava girememe, yükleyememe, köylerde internet çekmediğinden derse girilememesi gibi teknik sorunlar ise irrasyoneldir.
SAĞLIK:
Sağlıkta da benzer şekilde iş bölümü ve uzmanlığa dayanan Fordist sistem işler. Doktor; muayene eder, tanı koyar. Hemşireler alanlarına göre iğne vurma, kan alma vb. işleri yaparken, laborantlar tahlil yapmayla ilgilenir; daha tekniker, asistan gibi farklı işlevleri olan birçok çalışan vardır. Hasta duruma göre ilgili birime yönlendirilir, sigortalılardan muayene ücreti (devlet hastanelerinde) elden alınmaz bunlarla verimlilik sağlanır. Dişçide, sağlık kabininde, sağlık ocağında kişi ne yapıldığını bilir, hangi rahatsızlığa hangi tedavi uygulanacağı öngörülebilir(internet ve deneyimlerden); özel kurumların fiyat listesi, hastadan ne kadar kar edileceği hesaplanabilir, öngörülebilir örneğin ameliyatın diğer işlemlerden daha pahalı olacağı bilinir.1 günde bakılabilecek hasta sayısı, işlemin-muayenenin kaç dakika süreceği hesaplanabilirdir(Öz,2015). Birçok tıbbi cihaz vardır bunlarla denetim sağlanır, hata payı düşüktür mesela karın ağrısında, gebelikte ultrason çekilir, doktor kendi başına karar veremez ve her işlem kayıt altındadır. E-nabız sisteminden hangi işlemler yapıldığı gibi bilgilere ulaşılmasıyla hasta bunları denetler, verimlilik de artmıştır çünkü e-nabız’dan tahlil sonucuna hastaneye gitmeden ve her istediğinde ulaşabilirsin. Teknolojiyle yeni cihazların, tedavilerin bulunmasıyla verimlilik artar mesela lazer cihazlarıyla varis tedavisi hem kolaylığından dolayı verimlidir hem teknolojik denetimlidir. Cihazların denetimi için teknisyenlerin alınması, hamilelik test kiti, şeker-tansiyon aletiyle evde takip yapılabilmesi doktorların görevi azalmıştır bu da yabancılaşmaya yani irrasyonelliğe götürür(Öz). İyileşmek için alınan ilacın yan etki yapması, hekimlerin puan kotasını doldurmak-kazanç için gereksiz ameliyatlar yapması gibi irrasyonel durumlar da görülür (Öz).
DERGİ, GAZETE,TV DİZİLERİ:
İnternetten ulaşılabilir olmalarıyla mc donaldlaşmışlardır. Dergilik, TV+ gibi uygulamalarla veya online gazete3-dergi4 ve tv5 arşivleriyle istediğimiz zaman istediğimiz yerde içeriğe hızlıca ve ücretsiz ulaşabilmemizle verimlilik artmıştır. Tv’de kaçırdığınız dizileri daha sonra atlatarak-geri sararak, durdurarak çok kısa reklamlarla izleyebilirsiniz. Dijital dergilerle kağıttan tasarruf, matbaacılara ihtiyaç olmaması gibi maddi verimlilikler sağlanır (Aslan ve Tumbul,2019). Okuma, izleme süreleri hesaplanabilirdir. Ayrıca eve 1 gazete-dergi-tv girerdi ama şimdi bireysel indirildiğinden- izlendiğinden okunma, tıklanma sayısı daha hesaplanabilir oldu(Aslan ve Tumbul). İndirmeden-okumadan önce bir göz gezdirerek içerik öngörülebilir oysa basılı yayın satın alırken bu imkan olmayabiliyordu (Aslan ve Tumbul). Denetim yayın kurallarıyla, telif hakkıyla; radyo ve televizyon içinse RTÜK’le sağlanır. Çok öngörülebilir olduğundan içeriklerin tam okunmaması, kitap(ücretsiz pdf indirilebiliyor internetten)/dergi/gazete satın almama, basılı eser/bilgi/haber okuma kültürünün azalması gibi irrasyonelikler doğar.
İLETİŞİM VE MEDYA:
Sanal iletişimin artıp yüz yüze iletişimin azalmasıyla bu alanda mc donaldlaşma başlamıştır. Facebook, Whatsapp gibi sosyal medya uygulamalarının bundaki katkısı büyüktür. İş yoğunluğu, mesafeler vb. sebeplerle iletişimin boyutu değişmiştir. Mc Luhan’ın “küresel köy” kavramı(AÜ,2012), kitle iletişimin gelişmesiyle dünyada her an her şeyden haberdar olabildiğimizi, herkesle iletişim kurabileceğimizi vurgular bu verimlilik için uygundur. Günlerce mektubun gönderilmesini ve cevabı beklemek, mektubu görüp görmediğini bilmemek yerine anlık yazışmalar son derece verimli fakat irrasyonel durumları da var; veri güvenliği, hesabının çalınması,Nomofobi(telefondan uzak kalma korkusu), asosyalleşme yani yüz yüze iletişim yerine internetten iletişimi tercih etme . Sosyal medyaların kullanımı basittir, her yaş grubundan insana hitap ettiğinden iletişimi verimli kılar(Sakallı,2018). Fotoğraflarımızı, düşüncelerimizi kolaylıkla ve istediğimiz zaman paylaşmakta özgürüz(belli kurallar dahilinde), rahatsız eden kişileri engelleyebilme, hakaret-taciz gibi uygunsuz içerikli paylaşımları şikayet edip kaldırtmak verimlidir. Twitter, her bir tweet için kelime sınırı koyarak yani az ve öz yazılmasını sağlayarak, kişilere tartışma ortamı sunarak verimliliği planlar(Sakallı), aynı konuda atılan tweetler belli bir sayıya ulaşınca gündeme girer fakat sistem niteliği, içeriği önemsemez bu yüzden öznel, gereksiz konu başlıkları görebiliyoruz. KADES uygulaması, tek tuşla polisin gelmesini sağlar. Youtube’da video beğenileriyle izlenme sayısı, kaç izlenmeyle kaç para kazanılacağı, Twitter, İnstagram’da kaç takipçisi-beğenisi olduğu/ ne sıklıkla paylaşım yaptığına göre popülerliği/sosyalliği gibi şeyler hesaplanabilirdir. Öngörülebilirlikten(çevresindeki kişilerde gördüğünden)çoğunluk aynı sosyal medya araçlarını kullanır fakat aynı uygulamanın kullanım şekli de aynı olduğundan tektipleşme görülür bu irrasyoneldir. Mesela Whatsapp’a yeni gelecek güncelleme duyurusundan sonra bazı kişiler çevresindekilere sorarak onların yeni kullanacağı uygulamaları indirdi. Kişi hangi uygulamada neyle karşılaşacağını kestirebilir mesela Tinder gibi arkadaşlık sitelerinde farklı Whatsapp’ta farklı mesajlarla- kişilerle karşılaşacağını. Siber güvenlikle denetim sağlanır, tehdit-şantaj mesajı alıyorsak emniyete şikayette bulunabiliriz.
KAYNAKÇA
- Aslan,C., Tumbul,E.M.(2019), Spor Medyasında McDonaldlaşma: Sokrates Dergi Üzerine Bir İnceleme, Journal of Awareness, 4(4), 467-474
- Aydın,B.M.(2015), Mahkemelerin McDonaldlaşması ve McMahkemeler, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(1),51-61
- Sakallı, G.(2018), İletişimin Mcdonaldlaşması: Sosyal Medya Üzerine Bir İnceleme, Maltepe Üniversitesi: İstanbul
- Sakallı, G.(2019), “McDonaldlaşmış” Bir Dünyada Hayatta Kalmak Üzerine Bir İnceleme, Maltepe Üniversitesi: İstanbul
- Tüfekçioğlu, H.(Ed.),(2012),iletişim sosyolojisi(Bölüm 3), Anadolu Üniversitesi: Açık Öğretim Fakültesi Yayınları , s.52-70
- Öz,İ.(2015), Sağlığın McDonaldlaştırılması: Türkiye’de Sağlık Alanında Yapılan Düzenlemeler Bağlamında Bir İnceleme, Atatürk Üniversitesi: Erzurum
