Yaşanılan her bir dönemde toplumların yapı ve ilişkilerde rol oynayanlardan biri; toplumların örgütlenme biçimidir. Dönüşen ve değişen toplumsal dönemlerde etkileşime ve iletişime eş güdümlü olarak örgütlenme biçimi de değişmiştir. Bu değişimle beraberinde gelen, gelenekselleşmiş insan ilişkileri ve etkileşim düzenleri günümüz iletişim teknolojileriyle yeni bir hale ve döneme girilmiştir.[1]
İletişimin boyutsal ve biçimsel olarak birden fazla desteği sağlamasıyla günümüz iletişim teknolojileri sayesinde biçim değiştirerek, mevcut olan toplumsal düzeni derinden etkilemesiyle dönüşüme sebebiyet vermiştir. Sanal etkileşim ve ağların yazılı kültür ve sözlü kültürden, yüz yüze gerçekleşen ilişkilerden sonra sosyal yapının da yenilenmesine neden olmuştur. Yeni iletişim teknolojileri internet, zaman ve mekân olgusunu aşmış bir şekilde iletişim desteği sağlamasıyla, ortak mekân ve insan iradesi gibi kıstaslarıyla şekillenen cemaat ve cemiyet gibi toplumsal örgütlenme anlayışlarının da eskisi gibi idrak edilmemesiyle ve toplumsal birimlerin de yeniden ele alınmasına yol açmıştır. Bu yeniden ele alma durumu ve ifade etmeye çalışan Ferdinand Tönnies’dir. Bu iki birimin ne olduğuna yakından bakalım.
Cemaat, belirli bir coğrafyayı paylaşan bireylerin oluşturduğu samimi, yüz yüze, birlik ve dayanışma ve sosyal ortamdaki yakın ilişkilerin hâkim olduğu toplumsal birimlerdir. Örneğin, köyler, klanlar ve dini cemaat gibi topluluklar şeklinde diyebiliriz. Diğer bir birim olan Cemiyet ise, modern endüstriyel ilişkilerin devam etmesi ve toplumsal eylemlerle bir araya gelen; benmerkezci isteklerin ön planda olduğu resmi, geçici ve rasyonelliğe dayalı toplumsal yapıyı ve bu rasyonelliğin iradesinin eseri olan grup üyeleri, siyasi, ticari ya da benzer toplumsal meseleler gibi ortak amaçlar doğrultusunda bir araya gelen toplumsal birimlerdir. Örneğin, modern yönetimlerin bürokrasi sistemleri, ticaret şirketleri ve endüstri kuruluşları gibi hukuki metinler anlamda bir araya gelen topluluklar şeklinde diyebiliriz. İnternetin bireyler arası iletişim aracı olmasının yanında yeni bir iletişim ortamı da sağlaması, bireyleri gündelik yaşamlarında sosyal temaslarından arındırılmış ve onlara farklı bir yaşam alanı sunmuştur. [2]
Bireyler gündelik yaşamlarında çoğu zaman kitle iletişim araçlarıyla vakit geçirmeye başlamışlardır. Bu durum, bireyler arası etkileşimin ve iletişimin farklı bir şekil kazanmasıyla “sanal cemaatler” diye adlandırılan yeni örgütlenme biçiminin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Sanal cemaatler günümüz dünyasında bireyselleşen, toplumsallıktan uzaklaşan insanların cemaat özleminin neden olduğu arayışlarına getirilen yenilikçi çözümlerdir.
Gerçek dünyada kaybedilen değerlere sanal gerçekliğin sınırlılıkları içerisinde yeniden erişebileceği, bu yeni araçla yeni cemaat biçimlerinin birbirine bağlılığı ve yakınlığıyla bağlı oluşabileceğini ileri sürülmektedir. Sanal cemaat kavramının isim babası Howard Rheingold; yeterli sayıda insanın, insani duygularla, siber alanda bireyler arası ilişkiler oluşturmasıyla elektronik ortamda kamusal eleştirmelere yeterli çoğunlukta katılım sağlanmasıyla ağda oluşan toplumsal kümeler şeklinde ifade etmektedir.[1]
Bu sanal cemaat kavramının farklı bir şekilde ifade eden Bradford W. Hesse; enformasyon için düzenlenmiş teknolojiler tarafından imkânlı olan ve coğrafi sınırlarından arındırılmış topluluklar olarak ifade etmektedir. Ve böylelikle daha önce aralarında coğrafi temaslık bulunan insanlar arasında gerçekleşen sosyal ilişkilerin artık bilgi ve iletişim teknolojilerinin oluşturduğu bilgi yığını üzerinden değerlendirilir.
İnternet ağına dayalı sosyal yapılanma olan sanal cemaat, birbirleriyle internet aracılığıyla etkileşime geçen ve iş, gönüllü aktivite, oyun gibi ortak bir etkileşimlerde bulunan bireyler tarafından şekillendirilen topluluklardır. Bu minvalde toplumun en öne çıkan özelliği; fiziksel anlamda birbiriyle hiçbir şekilde temas halinde olmamalarıyla bireylerin ortak ilgi alanlar ekseninde elde ettikleri sanal birlikteliklerden meydana gelmesidir. Sanal cemaatlerde insanlar, bir araya gelmesiyle ve değerleriyle etkileşim kuran, belirlenmiş ortak bir amaç ve ilgi etrafında birbirleriyle bağlı kalan, teknik bir platform aracılığıyla bir arada bulunan, üyelerin sosyal ilişkisi, sabit bir kimlik olması ve sosyal kontrolünün sağlanmasının yanı sıra ait olma hissiyatı da vermektedir. Sanal cemaatlerde insanlar; eğlenceleri paylaşmak, entelektüel tartışmalarda bulunmak, ticari faaliyete katılmak, bilgi paylaşımı yapmak, duygusal desteği vermek ve almak, fikirlerde bulunmak, dedikodu yapmak, âşık olmak, arkadaş edinmek gibi tüm bu yapılan eylemlerin gerçek hayatta da gerçekleştirilen eylemlerdir.
Sanal topluluklarından farkı, bedenlerin etkileşim içinde olmayışıdır. Ve böylelikle birçok insan için, sanal dünyanın kültürel zenginliği ve çeşitliliği büyük bir çekiciliğe sahiptir.[1] Ağ toplumundaki sanal cemaatlerin geçmiş toplumlardan farklı olan özelliği, gönüllü, isteğe bağlı örgütlenmenin oluşu ve bu topluluklarında ortak bir amaç duygusuyla eylemde bulunması ve farklı mekânlarda bulunabilmeleridir. Bu cemaatlerde yerellik bağlarının önceden de olduğu gibi topluluğun bir arada toplanmasının koşulu değildir. En temel koşul, ortak fikir ve amaçtır. Toplulukların bir arada bulunmasını sağlayan bilgisayar iletişim teknolojilerine dayalı enformasyon şebekeler aracılığıyla görünmeyen, fakat işlevselliği algılanabilir bir enformasyon alanıdır. Bu toplulukların diğer özelliği, çok merkezliği, açık topluluğu, gönüllü bir topluluğun üyesi ve çok aidiyetliliğin olmasıdır. Sanal cemaatler fiziksel bir ortamda gerçekleşmemiş olsa bile bireylerin sosyal ilişkileri ve değerleri gibi önemli işlevi yerine getiren ortamlardır.[2]
Birey toplumsal bir varlık olduğundan dolayı başkalarıyla sosyal ilişkilerde bulunur, sosyal bağlar kurmasıyla kültür ve değerleri meydana getirir. Bireyin habitusu toplumdur. Sanal cemaatler de habitusuna ait unsurlardan biridir. Zaman, mekân şartları değişse de kimliğin inşa edildiği önemli bir habitustur. Bireylerin fiziksel anlamda bir arada bulunmamalarına karşın, sanal cemaat üyeleri sosyal bağlarını kurdukları ve sürdürdükleri bir ortamdır. Zamansal ve mekânsal mesafeler, burası ile orası, iç ve dış, yakın ve uzak ayrımları artık hiçbir şey ifade etmemektedir. Ve bundan ötürü kimliğin sahip olduğu özelliklere bakıldığında toplumsallık niteliği açısından bir ilerleme kaydedilir. Yanı sıra kimlik belli bir sosyal çevrenin ürünüdür. Bireyin yaşadığı toplumun davranış kalıplarını ve toplumsal değerlerini içselleştirmesi adına sanal cemaatler bu içselleştirmenin gerçekleştiği alanlardır. Kimlik nasıl bir inşa süreci ise sanal cemaatler de bu inşa edilen kimliğin oluştuğu, toplumsal koşullardan etkilenmesiyle biçimlendiği bir alandır. Geleneksel anlamda da, cemaatler bireyin kimliğini oluşturmada çok önemli olduğu gibi sanal cemaatlerde aynı şekilde olmasa bile bireyin benzer bir biçimde kimliğin oluşumunda ve ilerlemesinde rol oynayan bir unsurdur. Sanal cemaatler insanların gerçek dışı veya kendi inşa etmiş oldukları hayali topluluklar değildir. İnsanların sosyal etkileşim sağlandığı bir ortamdır. Sadece geleneksel olan sosyal ilişkilerdeki gibi gerçekleştirilen fiziksel mekândan yoksundur.
Sanal cemaatler çeşitli gereksinimleri karşılarken yaşamdan doyum elde edilmesine yardımcı olurlar. Bu doyumlar şu şekildedir; başkalarından farklılık, kendine değer verme, ilişkilerde süreklilik, aidiyetlik hissi, ortak amaç ve yakınlık hissetme gibi bireyin önemli olan ihtiyaçları bir araç olmaktadır. Örneğin, Facebook üzerinde oluşturulmuş bir ‘yarış otomobil severler’ grubu, yarış otomobile sahip, yarış otomobil almak isteyen veya yarış otomobile ilgi ve alaka duyan bireyleri bir çatı altında toplayan bir sanal cemaat olarak kabul edilebilir. Bu grupta amaç yarış otomobiller hakkında bilgi ve içerik paylaşımından aynı ilgi alanı hakkında sohbet etmeye kadar çeşitlenebilir. Hatta internet örüntüsü üzerinde oluşmuş bu sanal cemaatin üyeleri ‘yarış otomobilleri’ veya ‘yarış otomobil buluşmaları’ düzenleyerek sanal dünyada kurduğu cemaati ve ilişkileri reel dünyaya da taşıyabilme potansiyeline sahiptir. Normal hayatta birbirlerini tanımayan ve birbirleri hakkında bilgiye sahip olmayan ve bir araya gelme şansı olmayan bireyler, farklı nedenlerle, internetin sağladığı olanaklar sayesinde kendi aralarında çok çeşitli konularda bir sanal cemaat oluşturabilmektedirler.
SONUÇ
Sonuç olarak, Ağ toplumunda ve sanal cemaatlerde ağlar dünyayı hakimleşmesiyle, yaşanan her bir gelişme eylemlerimizde etkileşimlerimizi, yaşamlarımızı, kültürlerimizi sanal hali oluşturmaktadır. Ve bundan dolayı günümüzde her şeyimiz ağlarla örülmüş sanal bir dünyanın içinde yaşıyoruz. Ağlarla çevrili hayatlarımız küresel ve yerel ölçüde dijital bir nitelik kazanırken zaman ve mekân da sanal hale gelmiştir.
DİPNOT:
[1] Göksel Göker ve Âdem Doğan: ‘Ağ Toplumunda Örgütlenme: Facebook’ta Çevrimiçi Tekel
[2] Erkan Perşembe: agm, s:4
[1] Necdet Subaşı: age, s:107
[1] A. Kurtkan Bilgeseven: Genel Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1986, s:6-7
[2] Mehmet Haberli: agm, s:120-1
KAYNAKÇA:
Altun, M. (2017). Ağ Toplumu ve Kimlik. Yayınlanmış yüksek lisans tezi, Malatya İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BİLGİSEVEN K. Amiran; Genel Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1986.
GÖKER Göksel, DOĞAN Âdem; ‘Ağ Toplumunda Örgütlenme: Facebook’ta Çevrimiçi Tekel Eylemi’, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 25, 2011.
HABERLİ Mehmet; ‘Yeni Bir Örgütlenme biçimi olarak Sanal Cemaatler’, İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi, Cilt1, Sayı3, 2012.
PERŞEMBE Erkan: ‘Enformasyon Toplumunda Cemaatler: Sanal Mı Gerçek Mi?’http//wordpress.com, 2012.
SUBAŞI Necdet, “Sanal Cemaat Örüntüleri”; Robins, İmaj: Görmenin Kültür ve Politikası, s.168; Willson, Michele’den akt. Nilüfer Timisi, Yeni İletişim Teknolojileri ve Demokrasi, Dost Yayınevi, Ankara, 2003, s.165.
